Mərasimlərin nə zaman, konkret olaraq tarixin hansı dönəmində meydana çıxdığını söyləmək çətindir. Bu məsələ folklorşünasları daim narahat etsə də, problem indiyə qədər birmənalı olaraq öz həllini tapmamışdır. Lakin hər hansı folklor nümunələrinin mənşəyindən danışmaq mümkündür. Mərasim və inancların hər bir xalqın həyatında mühüm rol oynaması ilə bağlı yerindən və rolundan biz prof. Nizami Tağısoyun məsələyə dair qənaətlərindən bəhs etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Maraqlı haldır ki, tədqiqatçı bu mərasim və inancların xüsusiyyətlərini qaraqalpaqların etnik düşüncəsinə söykənərək ortaya qoymağa səy göstərir. Qaraqalpaq mərasim və inancları məişət, təbiət hadisələri, astral təsəvvürlər sayəsində yaranan əsatiri görüşlər, heyvanlar aləmi və s. bağlı yaradılmış və uzun əsrlər boyunca onlar bu mərasimləri yerinə yetirmiş, inanclara tapınmışlar. Çünki bu tipli mərasimlər xalqın yaşam tərzinin tənzimlənməsinə, qutsalın qorunmasına xidmət edən adətləri özündə əks etdirmişdir.
Prof. Nizami Tağısoy yaradıcılığında iki onillikdən artıqdır ki, qaraqalpaq türklərinin eposu, folkloru, klassik və XX əsr ədəbiyyatı tədqiq obyekti və predmeti kimi çıxış etməkdədir. O, “Qaraqalpaq folkloru”na dair çoxsaylı araşdırmalar aparmaqla məqalələr yazmış, Beynəlxalq konfranslarda etdiyi məruzələrlə yanaşı , qaraqalpaq xalq nağıllarının dilimizə tərcüməsi ilə məşğul olub onları ayrıca nəşr etdirən mütərcim, “Каракалпакская литература” və “Qaraqalpaq ədəbiyyatı” kitablarının müəllifi kimi tanınmaqdadır. Nizami Tağısoyun “Qaraqalpaq xalq nağılları”, “Qaraqalpaq ədəbiyyatı” kitablarında digər nümunələrlə yanaşı, biz bu xalqın saysız-hesabsız mərasimləri ilə də tanış oluruq. Bu əsərlərdən hər birində müəllif mərasimlərin qaraqalpaq xalq mədəniyyətinin qədim növlərindən biri olduğunu qeyd edir. Doğrudanda qaraqalpaq mərasimlərinə yaxından bələdlik göstərir ki, mərasimlərin və inancların başlıca məqsədi ətraf aləmə təsir etməklə özünü müxtəlif tipli bədbəxtliklərdən, xəstəliklərdən qorumağı, ailənin və qəbilənin uğurlarını davamlı etməyə xidmət edir.
Nizami Tağısoy qaraqalpaq mərasimlərindən və inanclarından hər birinin öz təyinatı olduğunu göstərməklə bu mərasimlərdə xalqın real məişət həyatının, onun baxış və fəlsəfi dünyagörüşü, psixoloji ovqatı olduğunu nəzərə çarpdırır. Dünyanın digər xalqlarında olduğu kimi, qaraqalpaqlarda da qədim təbiət ayinləri və mərasimləri əsasən ovçuluq, təsərrüfat, heyvandarlıq, insan həyatında yer almış hadisələr – doğum, ölüm, hər hansı bir işə başlama, ev tikmə, toy-bayram, müxtəlif tipli şənliklər və s. bağlıdır. Biz “Qaraqalpaq ədəbiyyatı” kitabında inanclar və mərasimlərlə tanış olduqda görürük ki, onlar bu xalqın həyatını reqlamentləşdirməklə, həm də etnik-milli özünəməxsusluqla fərqlənməkdədir.
N.Tağısoy qaraqalpaq mərasim və inanclarını tədqiqatlara cəlb edərkən onları heç də lokal, sırf milli kontekstdə nəzərdən keçirmir, bu mərasim və inancların nəinki Orta Asiya və Qazaxıstanda, həm də Azərbaycan, özbək, türkmən, qazax, qırğız, tatar, başqurd, noğay və digər türk xalqlarında necə yer aldığını qeyd edir və burada o, əsasən qaraqalpaqların yurta (alaçıq) ilə bağlı mərasim və inanclarını daha çox təhlil obyektinə çəkir. Biz “Qaraqalpaq yurtası” ilə tanış olduqda burada yurtanın xeyli mühüm funksiyalarının olduğunu göz önünə gətiririk.
Qaraqalpaqlarda yurta tikilməsi ilə bağlı mərasimlərin təşkilini ətraflı təhlil edən Nizami Tağısoy onun nəinki ailənin, təzə nikaha girmişlərin ənənəvi yaşayış yeri, həm də bayram, təntənə, əyləncə keçirilən məkan olduğunu söyləməklə, yurtanın qurulduğu zaman hansı ağacdan düzəldilməsinin vacibliyini qeyd edir.
Nizami Tağısoy qaraqalpaq mərasim və inanclarının toplayıcılarının əsərlərini, incələyərkən xüsusən X.Yesbergenov, Q.Snesaryov, S.Hacıyeva və başqalarının yurtaya aid əsərlərindən qidalanmaqla bu məsələyə dair fikirlərini oxuculara çatdırmağı və bu mərasimlərin kifayət qədər spesifik olduğunu, eyni zamanda bu inanc və mərasimlərin Azərbaycan türklərinin bəzi mərasim adətləri ilə uyğunluqlarına və oxşarlıqlarına nəzər yetirir.
Qeyd etdiyimiz istiqamətdə təhlillərini davam etdirən müəllif qaraqalpaq yurtalarını salanların xüsusi ənənə daşıyıcıları olduğuna diqqət yetirir. Eyni zamanda göstərir ki, yurta quran ustalar elə əsilli-nəsilli sənət sahibləri olmalıydılar ki, onlar nəsilliklə (yəni ən azı doqquz nəsil ard-arda) bu işlə yaxından məşğul olanlar idilər.
Yurta qurub tikmək ənənəsində qaraqalpaq akın və jıraularında olduğu kimi (müqayisə et Azərbaycan və Türkiyə aşıq sənətindəki ustad-şəyirdlik ənənələrini) “şekirt”lik ənənəsi inkişaf etmişdi ki, yurta tikməyə başlayacaq şəxslər ustadlar yanında üç-dörd il bu sənətin sirlərini öyrənməklə və ona yiyələnmə ilə bu işi davam etdirirdilər. N.Tağısoyun söylədiyinə görə şəyirdlər ustad yanında təlimi müvəffəqiyyətlə sona yetirdikdən sonra ustad yurtanın tikilməsində istifadə olunacaq alətlərindən hər hansı birini ona bəxş etməklə, ona öz xeyir-duasını verirdi. Təlim zamanı şəyird türk mətnində ərəb qrafikasında olan risalə ilə tanış olmalı idi ki, orada şəyirdin gələcəkdə görəcəyi işdə vicdanlılığı , iş yerinin səliqə -sahmanı, Allahın təkliyini, vahidliyini qəbul etməsi, ustaların hamisi olan Əlini tanıması və s. mühüm yer tuturdu. Çünki Əlini (yaxud İbrahim Xəlili) Qaraqalpaqstanda ilk yurta quran şəxs kimi tanıyırdılar. Yurta qurulan zaman dəstəmaz alınmalı, namaz qılınmalı, hami Bibi Fatiməyə, Allaha dualar edilməli, qurbanlar kəsilməli idi.
Yurtnın qurulmasının özünün konstruktiv kompozisiyası və strukturu vardı ki, burada qapı kandarı (bocar), yuxarı bir (manqaylama) və iki yan dirəkləri (tul aqaş və jak aqaş) qoyulması daha vacib hesab olunurmış. Yurtanın qapısı mütləq içəri açılmalı, çıxışı cənub tərəfə durmalı imiş. Yurta tikilməyə başlanan zaman qadınlar bağırsaq qızartmalı, iy çıxarmalı (iyis şıkarıy təşkil etməli), qonum-qonşulara paylamalı imişlər. Qaraqalpaqlar yurta qurarkən ağcaqayın ağacından (qaraqalpaqlarda “kayın”) istifadə edilməməni onunla əsaslandırmışlar ki, ağcaqayın qaraqalpaqlarda bədbəxtlik gətirən ağac hesab olunurmuş. Qaraqalpaqlar ağcaqayın əvəzinə yurta tikintisində nazik, bərk və dözümlü söyüd ağacından istifadəyə daha böyük üstünlük verirlərmiş. Yeri gəlmişkən bildirək ki, ruslar, ukraynalılar, belaruslar və qazaxlar ev tikintisində ağcaqayını daha bərk ağac hesab etməklə ona böyük üstünlük vermişlər.
Nizami Tağısoyun “Qaraqalpaq ədəbiyyatı” kitabında biz bu xalqın inanc və mərasimlərinin xeyli digər keyfiyyətləri ilə də tanış oluruq. Belə ki, qaraqalpaqların ənənəvi baxışlarına uyğun olaraq yurta quran ustanın emalatxnası müqəddəs hesab olunurmuş. Buna görə də belə emalatxanaları sonsuz qadınlar, psixi xəstələr ziyarət edər, qurbanlar kəsərdilər. Yurta ilə bağlı inanclarda belə bir şey də varmış ki, onu tikən usta yurtaya qapı qoymazmış. Onun fikrincə, yurtaya qapıqoyma ustanın ölümünə səbəb ola bilərmiş. Yurtanın tikintisinə başlama heç də həftənin bütün günlərində əlverişli hesab edilmirmiş. Uğurlu gün kimi çərşənbə və cümə axşamı günlərini seçirlərmiş. Yurtanın tikintisi üçün aul ağsaqqalları əlverişli yer seçməli, oradan bəd ruhları qovmalı imişlər.
Yurtanın tikintisinə başlamazdan əvvəl bütün qonum-qonşu, dost-tanış burya yığışmalı, qurbanlar kəsilməli, təntənələr təşkil olunmalı imiş. Buraya təşrif gətirənlər mütləq sovqatla (sayra) gəlməli və “qoy xeyirli olsun” (“Kutlı konıs bolsın”) deyib, evlərinə hədiyyə ilə qayıdarmışlar.
Yurta tikildikdən sonra burada kimsə xəstələnsəydi, qaraqalpaqlar onun tikildiyi yeri uğursuz hesab edərdilər. Eyni zamanda Nizami Tağısoy burada belə bir məqamı da vurğulayır ki, qaraqalpaqların inancına görə xoşbəxtliyin hansısa konkret məkan olmur. Bundan başqa qaraqalpaqlarda başqa inanclar da mövcud idi. Məsələn, qaraqalpaqlar heyvan satarkən onun yunundan bir az götürürmüşlər ki, bu heyvannın satılması ilə bağlı ailənin xoşbəxtliyi və bərəkət evdən çəkilib getməsin. Maraqlıdır ki, Nizami Tağısoy analoji mərasim və inancların Azərbaycan türklərində də olduğunu söyləyir və azərbaycanlıların da heyvan satan zaman onun yunundan qoparıb, saxladıqlarını, yaxud qaranlıq düşən zaman pul verərkən, pulun bir qırağından qopardıqdan sonra borc istəyənə verdiklərini qeyd edir. Nizami Tağısoy bununla bağlı yazır: “Azərbaycanlıların inancına görə şər qarışan vaxtı pul vermək ailənin xoşbəxtliyinə ziyan vura, evin ruzisi gedə bilərdi”.
Qaraqalpaqlar ailədəki sonsuzluğu yurta yanında ağcaqayın ağacının bitməsi ilə əlaqələndirirdilər. Belə hallarda onlar ağcaqayın ağacını mütləq o yerdən uzaqlaşdırırdılar. Burada da müəllif Azərbaycan türklərində bədbəxtlik gətirən ağac kimi qoz və ənciri qeyd edir və onlardan kənarda olmanın vacubliyini söyləyir. Qaraqalpaq mərasim və inanclarından söhbət açarkən Nizami Tağısoy bu mərasimləri heç də yalnız Azərbaycan mərasim və inancları ilə müqayisə edib, paralellər aparmır. Məsələn, analoji mərasim və inancların Sibir türklərində, yaqut və altaylılarda da mövcud olduğu faktına diqqət çəkir. Elə buradaca müəllif uşaqlara uğursuzluq və bədbəxtlik gətirən yerlərin tərk olunmasının altay türklərində də mövcud olduğunu qeyd edir.
Qaraqalpaqlarda yurtanın kandarı ilə bağlı qədim dini mərasim və inanclardan bəhs açan Nizami Tağısoy belə adətlərin əcdad ayinlərinə gedib çıxdığından danışır. Bu mərasim və inancların toy mərasimləri, uşaq doğuluşu, tərbiyə edilməsi, hüzn və dəfn olunma ayinlərində də izlənildiyini göstərir. Təhlillərdən görünür ki, qaraqalpaqlarda (bu azərbaycanlılarda da belədir) ayağın qapı kandarına qoyulması və kandar üstündə oturulması da yolverilməzdir. Eyni zamanda qapı kandarında görüşmək, qonağı onun üstündə qarşılamaq adətlə qadağandır. Çünki bu inanc, qapı kandarında əl-ələ görüşmək nəinki qaraqalpaqlarda, həm də digər türk xalqlarında bir-birini lənətləmə kimi nəzərdən keçirilərdi. Buna görə də qonaqla ya kandardan öndə, ya da içəri daxil olandan sonra görüşməyə icazə verilirmiş. Kandar ayinini nəzərdən keçirən Nizami Tağısoy bu inancların Sibir türklərində, xakaslarda və sakalarda olduğundan da müqayisəli şəkildə məlumat verməkdədir. Kiandar ayini, demək olar ki, qaraqalpaq və digər türkləri daim müşayiət edirmiş. Onların belə bir adətləri də varmış ki, ər evinə təşrif buyuran gəlin, qadın hər dəfə uşaq dünyaya gətirəndən sonra kandara baş əyməli, alnını kandara qoymalı, sonra sağ ayağı ilə kandardan içəri daxil olmalı, girməli imiş. Kandardan içəri daxil olduqdan sonra yurtadakı qızlar, gəlinlər içəri girənə müxtəlif hədiyyələr bəxş edərmişlər. Yeri gəlmişkən müəllif bildirir ki, bu ayinlər nəinki qaraqalpaqlarda, Azərbaycan və Anadolu türklərində, özbəklərdə, türkmənlərdə, qaqauzlarda və digər türk xalqlarında da eynidir. Çünki qapı kandarı qədim türklərdə daim ulu və müqəddəs məkan hesab olunmuşdur.
Qaraqalpaqların digər mərasimlərindən bəhs edən Nizami Tağısoy buğda çuvalı ilə bağlı inancları da oxucuların diqqətinə çatdırır. Bununla bağlı qeyd olunur ki, buğda ilə dolu çuvalı yurtanın ortasında qoymaq evə, ailəyə zənginlik və çoxuşaqlıq arzulamaq kimi nəzərdən keçirilən bir şeydir. Yurtanın içi qaraqalpaqlarda bir neçə hissəyə bölünürmüş: burada mərasimlər keçirilən yer, qonaqlar qəbul edilən yer, ev əşyaları yerləçdirilən hissələr, ailənin özü yaşadığı yer və s. vardır. Yurtanın girişindən sol tərəfdə kişilər üçün, kişi paltarı, at yüyəni və yəhəri olan yer, pərdə arxasında gəlin və onun rəfiqələri, buradaca doğuş yeri və yenə də pərdə arxasında dünyasını dəyişənlərin yeri olurmuş. Bütün bunlar isə sağ tərəfdə yerləşirmiş. Müəllif qeyd edir ki, yurtanın göstərilən şəkildə bölgüsü həm də digər türk xalqlarında – qazaxlarda, noğaylarda və özbəklərdə də mövcud olmuşdur.
Yurtanın qurulmasının xeyli detalları, onun içindəki əşyaların yerbəyer edilməsi qaraqalpaqlarda ritual xarakteri daşımışdır. Yurtanın üz tərəfi bitki və heyvan təsvirlərini əks etdirən kəsmə, deşmə (oyma) naxışları ilə bəzədilmişdir.Yurtanın daxilindəki səliqə sahman daim qorunarmış. Yurtanın içinə keçə hazırlanıb döşənilməzdən əvvəl heyvanlar kəsilər, bağırsaq qovrular, təntənə təşkil olunar, Bibi Fatiməyə dualar edilərmiş. Bir sözlə, qaraqalpaqlarda bu mərasim və inanclarla bağlı adətlər daim ön planda olarmış.
NizamiTağısoy qaraqalpaqların qədim mərasim və inanclarında yurtanın yerini və rolunu aydınlaşdırarkən bu xalqın zəngin tarixi ənənlərə nə qədər böyük önəm verdiyini qeyd etməklə, həm də həmin ayinlərin Azərbaycan türklərində və digər türk xalqlarında özünü necə büruzə verdiyini diqqətə çatdırmaqla, digər türk xalqlarının həyatı və etnoqrafiyası ilə bizi yaxından tanış etməkdədir. Belə tədqiqatlar çeşidli adət-ənənələri ilə zəngin olan türklərin mədəniyyət nümunələrinin öyrənilməsində bizlərə yardımçı olması şübhə doğurmur. Digər türk xalqlarının adət-ənənlərinin, mərasim və inanclarının belə müqayisəli-qarşılaşdırma müstəvisində öyrənilməsi olduqca zəruridir.
Pərvanə Məmmədova
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
