İnsanların daha çox təmasda olduğu yerlərdə, hipermarketlərdə, «ASAN xidmət»lərdə balaca da olsa sərgini xatırladan, xüsusilə əl işlərinin nümayiş etdirildiyi güşələrə rast gəlirik. Daha çox el sənətini yaşadanların əl işlərindən ibarət belə güşələr həm də ulularımızdan bizə ərmağan qalan irsə sadiqlikdir. Məişətdə işlədilən, göz nurunun bəhrəsi olan toxuma, bəzək əşyalarının, nadir incilərin təbliğ olunduğu belə guşələr milli dəyərlərimizin gənclərə aşılanması baxımından da əhəmiyyətlidir.
«Dövlət siyasətimizin mərkəzində Azərbaycan vətəndaşı dayanır» söyləyən Prezident İlham Əliyevin daha çox diqqət yetirdiyi məsələ ölkədə yeni müəssisəsələrin, iş yerlərinin açılması, əhalinin məsğulluq səviyyəsinin artırılmasıdır. Dünya təcrübəsində geniş yayılan mütərəqqi üsul, özünüməşğulluğun tətbiqi ölkəmizdə də uğurla davam etdirilir, özünü doğruldur. Prezident İlham Əliyevin imzaladığı «Əhalinin özünüməşğulluğunun təmin olunması sahəsində əlavə tədbirlər haqqında»kı Fərmanda, «Azərbaycan Respublikasında əmək münasibətlərinin tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında» Sərəncamda da qeyd olunur ki, əmək bazarında təklif və tələb arasında tənzimləmə siyasətinə, işsizliyin və qeyri-formal əmək münasibətlərinin aradan qaldırılmasına diqqət artırılmalıdır.
BMT-nin qlobal inkişafla bağlı bütün təşəbbüslərində iştirak edən, çağırışlarına qoşulan Azərbaycanda Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi ölkəmizdə məşğulluq siyasətinin davamlı olmasına imkanlar yaradır. Azərbaycan BMT-nin üzvü olan dövlətlərin iştirakı ilə təşkilatın Dayanıqlı İnkişaf Sammitində təsdiqlənmiş və qüvvəyə minmiş Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri adlanan 17 məqsədi və bu məqsədlərə müvafiq olaraq müəyyən edilmiş 169 hədəfi özündə birləşdirən «Dünyamızın transformasiyası: 2030-cu ilədək Dayanıqlı İnkişaf gündəliyi» razılaşmasına da qoşulub.
«Bizim özünüməşğulluq proqramına böyük ümidlərimiz var. Bu proqram həm iqtisadi inkişafımıza təkan verəcək, xüsusilə regionlarda həm məşğulluq probleminin həllini sürətləndirəcək, eyni zamanda, bəzi vətəndaşlarımızı ələbaxımlıq vərdişindən çəkindirəcək. Özünüməşğulluq proqramını icra etmək üçün indi kifayət qədər vəsait var. Hesab edirəm ki, hər il 6-7 min insan bu proqrama cəlb olunarsa, bir neçə ildən sonra heç sosial yardıma da ehtiyac qalmayacaq və insanlar öz halal zəhmətləri ilə pul qazanacaqlar, ailələrini saxlayacaqlar və ölkə iqtisadiyyatına töhfələrini verəcəklər» söyləyən Prezident İlham Əliyevin səyi nəticəsində dünya dövlətlərini narahat edən iqtisadi böhran dövründə belə respublikamızda işsizlik xeyli dərəcədə aradan qaldırılmışddır.
Əhalinin sürətli artımı bu sahənin daim diqqətdə saxlanılmasını tələb edir. Demoqrafik inkişafın dövlət siyasətinin prioriteti olmasını 2025-ci ilədək olan dövr üçün əhali və demoqrafik inkişaf üzrə Dövlət Proqramının qəbulu da təsdiqləyir. BMT-nin Fəaliyyət Proqramına uyğun olaraq ölkəmizdə vətəndaşların ailə planlaşdırılması və reproduktiv sağlamlıq, əhalinin ümumi inkişafı, gender bərabərliyi ilə bağlı həyata keçirilən islahatlar barədə maarifləndirilmənin aparılmasının təməlində də məşğulluq problemlərinin həlli dayanır. Ən çox tələb olunan sahələrdə yeni iş yerlərinin açılması məşğulluq siyasətinin həllini sürətləndirir, daimi proses kimi diqqətdə saxlanılır. Adətən aqrar sahədə özünüməşğulluq həmişə daha çox hiss olunur. Barama istehsalında fəaliyyət göstərən ailələrin xidmətlərini nümunə göstərmək olar. Son illərdə yaş barama istehsalının bir neçə min tona çatdırılması 50 mindən çox kəndli-fermer ailəsinin (və yaxud təxminən 200 min nəfərin) tut ipəkqurdunun bəslənməsi üçün mövsümi işlə təmin olunaması diqqətçəkən rəqəmdir. Bu işlə əhalinin həssas qruplarının (qadınların və əlillərin) da məşğulluğunu, eləcə də «Şəki-İpək” ASC»-də 1500-dək daimi iş yerinin açılması, beynəlxalq standartlara uyğun xam ipək və ipək məhsulları istehsalı hesabına ölkənin ixrac potensialı yüksəlir.
Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının hesabatları da təsdiqləyir ki, Azərbaycan son illərdə yüksək inkişaf templərinə görə dünyanın lider dövlətləri arasındadır. Son illərdə ölkəmizin ümumi daxili məhsulu 3 dəfədən çox artıb, 1 milyon 600 mindən artıq yeni iş yeri yaradılıb, əhalinin gəlirləri 5,2, minimum əmək haqqı 3,5, orta aylıq nominal əmək haqqı 3,8 dəfə artıb, işsizlik səviyyəsi 5 faiz səviyyəsindədir. Açılan yeni iş yerlərində özünüməşğulluğun payı artmaqdadır. Ailə biznesinə, məşğulluğun yüksəldilməsinə təkan verən, əmək resurslarından səmərəli istifadəni aktuallaşdıran «Ailə Biznesinə Asan Dəstək» (ABAD) pilot layihəsinə qoşulanların sayı artmaqdadır.
«ABAD» layihəsi, bu istiqamətdə yaradılan mərkəzlər sahibkarları, kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edən müəssisələri müasir standartlara uyğun zəruri avadanlıq, texnologiyalarla təchiz edir, xammalın hazır vəziyyətə gətirilməsinə yardım göstərir. Nəticə isə uğurludur. Cari ilin altı ayında ümumi daxili məhsul 1,3, qeyri-neft sektorumuz 2 faiz artmışdır. Sənaye istehsalı 1, qeyri–neft sənayesi 8,8 faiz artmışdır. Bu, onu göstərir ki, qeyri-neft sektoruna qoyulan investisiyalar, sahibkarlara göstərilən dəstək bəhrəsini verir.
Ümumiyyətlə, günümüzün əsas çağırışı olan, işsizlik, məşğulluq problemlərinin həllinə xidmət edən tədbirlər diqqətdən kənarda qalmır. Dövlətimizin başçısı İlham Əliyevin «Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin tabeliyində «ABAD» publik hüquqi şəxsin yaradılması haqqında» Fərmanı da bu məqsədə xidmət edir. Sənəddə qeyd edildiyi kimi, məqsəd ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında vətəndaşların fəal iştirakını təmin etmək, ailə əməyinə əsaslanan təsərrüfatların fəaliyyətini dəstəkləmək, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını stimullaşdırmaq, əhalinin məşğulluğunun artırılması sahəsində əlavə imkanlar yaratmaqdır. Bu addımın atılmasında məqsəd adından da göründüyü kimi, ailə biznesinə, insanların həyat şəraitinin yaxşılaşmasına dəstək göstərməkdir.
Adətən ailə təsərrüfatları keyfiyyətli məhsul istehsal etsələr də
bu fərqi təsdiqləyən sertifikatları olmadıqlarına görə böyük bazarlara çıxmaq imkanları məhdud olur. Ailələrin qarşılaşdığı problemlərdən biri də zəruri istehsal avadanlıqlarının olmamasıdır. Bu vəzifəni yerinə yetirən «ABAD» ailələri zəruri avadanlıqlarla təmin edir, mərkəzləşdirilmiş qaydada marketinq xidmətləri göstərilir.
«ABAD» iştirakçı ailələrə hüquqi təlimlər keçərək maliyyə-mühasibatlıq sahəsində, məhsulların regionlardan satış mərkəzlərinə daşınması üçün də yardımlar göstərir. «ABAD»ın əməkdaşlıq etdiyi şirkətlər tərəfindən məhsullar toplanılır, vahid mərkəzlərdən satış yerlərinə çatdırılır. Bu, isə əlavə vaxt və vəsait sərfini aradan qaldırır.
İlkin mərhələdə «ABAD» öz fəaliyyətinə Masallı rayonunda başladı. İkinci pilot rayon kimi Balakən seçildi. Bu təşəbbüs «ABAD»ın SOCAR-la birgə əməkdaşlığı nəticəsində baş tutdu. SOCAR sosial layihələrə hər zaman dəstək göstərir. Balakəndə seçilən 12 ailəyə zəruri istehsal avadanlıqları təqdim edildi, təlimlər keçirildi.
Zəngin, qədim tarixə malik Azərbaycan sənətkarlar diyarı kimi tanınır. El sənətlərimizi yaşadan, bacarığı, əl qabiliyyəti olan vətəndaşlarımızın sayı yüzlərlə, minlərlədir. Lakin bir çox ailələr bazarın tələb –təklifindən xəbərsiz olduqları üçün potensiallarını hansı sahədə sərf edəcəklərini də bilmirdilər. Bazarın tələbləri fonunda «ABAD» bu ailələrə də dəstək göstərir. İcərişəhərdə «ABAD» sənətkarlıq mərkəzi fəaliyyətə başladı. Bütün regionlardan müraciətlər daxil oldu. «ABAD sənətkarlıq mərkəzində ilkin mərhələdə 62 ailənin 500 adda əl işi satışa çıxarıldı. Hazırda «ABAD» sənətkarlıq mərkəzi ilə əməkdaşlıq edən ailələrin sayı artıq yüzlərlədir. Bu sahəyə artan tələbatı, eyni zamanda turistlərin marağı nəzərə alınaraq Heydər Əliyev Beynəlxalq Aeroportunda ikinci «ABAD» mərkəzi açıldı.
Bakının, həmçinin onun simvoluna çevrilmiş Qız Qalasının, paytaxtımızın tarixi yerlərinin təsvirini əks etdirən əl işlərinə bu gün də maraq artmaqdadır. «ABAD» MDB məkanında, Avropa İttifaqının layihələrində iştirak edir. BMT-nin Ərzaq Təşkilatı, BP şirkəti ilə əməkdaşlıq edir.
Bununla belə ölkədə əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsinə mənfi təsir göstərən qeyri-rəsmi məşğulluğ halları hələ də qalmaqdadır. Əsas məsələlərdən biri məşğulluğun rəsmi qaydalara müvafiq təmin edilməsidir. Burada sosial hüquqların qorunması da diqqətdən kənarda qalmır. Qeyri-rəsmi məşğulluğun aradan qaldırılması, qeyri-formal məşğulluqdan formal məşğulluğa keçidlə yanaşı, insanların daha layiqli işlə təmin olunması üçün beynəlxalq təcrübənin ölkəmizdə tətbiqi istiqamətində proses davam edir.
Bu gün Azərbaycanda təxminən 4,9 milyon əmək qabiliyyətli insan var. Bunun təqribən 4,7 milyona nəfəri məşğuldur. Onların 1,5 milyonadək nəfəri muzdla işləyir, 1,7 milyon nəfəri kənd təsərrüfatında çalışır. Bunlardan 1,5 milyon nəfər əmək müqaviləsi bağlayan, rəsmi fəaliyyət göstərən insanlardır. Qeyri-rəsmi formada əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar da az deyil. «Azərbaycan Respublikasında qeyri-rəsmi məşğulluğun qarşısının alınmasına dair Tədbirlər Planı»nın icrası ilə bağlı görülən işlər intensivləşir.
Qeyri-rəsmi iqtisadiyyatın yaranması üçün çox münbit şərait yaradan qeyri-rəsmi məşğulluğun aradan qaldırılmaması ciddi sosial məsələ olaraq qarşıda durur. Qeyri-rəsmi məşğulluq qeyri-leqal məşğulluq olanda daha ciddi problemə yol açır, «qara mühasibatlığ»ın da ortaya çıxmasına zəmin yaradır. Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna qanuni ödənişlərin həyata keçirilməsində, pensiya almaq hüququnda problemlər yaradır. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının (BƏT) bu məsələyə ümumiləşdirilmiş yanaşmasına görə, qeyri-formal məşğulluq-iqtisadiyyatın qeyri-formal sektorunda məşğul olanların və iqtisadiyyatın formal sektorunda qeyri-formal məşğul olanların cəmindən ibarətdir. Hazırda BƏT tərəfindən yalnız 47 ölkə üzrə bu sahədə müəyyən göstəricilər toplanmışdır. Son məlumatlara görə, kənd təsərrüfatı sektorunun qeyri-formal məşğulluqda payı Cənubi Asiyada 82 faiz, Saxara səhrasından cənubda yerləşən Afrika ölkələrində 66 faiz, Çin istisna olmaqla, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində 65 faiz, Latın Amerikası ölkələrində 51 faiz, Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya ölkələrində 10 faiz təşkil edir.
Qeyri-formal məşğulluq əmək bazarında nisbi gərginliyi aradan qaldırsa da, çoxsaylı əmək mübahisələri ilə müşayiət olunur, istehlak bazarına ucuz və maya dəyəri aşağı olan məhsul və xidmətlər təqdim edilir, keyfiyyət aşağı olur, müvafiq standartlara cavab vermir. Qeyri-formal məşğulluq ilk növbədə dövlətçiliyin təməl prinsiplərinə, xüsusən də qanunvericilik qarşısında hər kəsin bərabər məsuliyyət daşıma prinsipinə zidd olmaqla vergi, sosial sığorta və digər məcburi ödənişlərin həyata keçirilməməsinə səbəb olur. Nəticədə dövlət büdcəsinə, insanların cari və gələcək sosial təminat hüquqlarına mənfi təsir göstərir, ictimai birliyin və sosial ədalətin tam təminatına mane olur, onların iqtisadi risklərdən qorunması mümkün olmur. İşçilər təhlükəli iş yerlərində və normalaşdırılmamış iş rejimində çalışır, əməyin mühafizəsi qaydalarından kənarda qalır, minimum əməkhaqqı məbləğindən də aşağı əməkhaqqı alır, məzuniyyət və müavinət almaq hüquqlarından məhrum olurlar. Qeyri-formal məşğulluq daha çox qadınlara, aztəminatlı ailələrə, gənclərə və miqrantlara mənfi təsir edir. Bu məşğulluq əsasən təhsilsiz, peşəsiz və ixtisassız şəxslərdən ibarət olduğundan, bu sahədə fəaliyyət göstərən işəgötürənlər insan kapitalının formalaşmasına investisiya yatırmaqda maraqlı olmurlar.
Azərbaycanda qeyri-formal əmək münasibətlərindən formal əmək münasibətlərinə keçidin stimullaşdırılmasına yönələn institusional və praktiki platformanın formalaşdırılması, vətəndaşların məşğulluğunun təmin edilməsi, layiqli iş yerlərinin yaradılması, onların əmək və sosial hüquqlarının qorunması, maddi və sosial tələbatlarının ödənilməsi yeni islahatların əsas hədəflərindəndir. Prezident İlham Əliyevin uğurlu sosial-iqtisadi siyasəti nəticəsində makroiqtisadi sabitlik şəraitində sosialyönümlü iqtisadiyyatın formalaşması tam təmin edilmiş, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, qeyri-neft sektoru və regionların inkişafı sürətlənmiş, sahibkarlığa dövlət dəstəyi gücləndirilmişdir.
Xuraman İsmayılqızı,
«İki sahil»
