Rusiya Federasiyası Müdafiə Nazirliyinin Mədəniyyət İdarəsinin, “Rusiya Federasiyası Silahlı Qüvvələrinin Mərkəzi Muzeyi” Federal Dövlət Büdcə Mədəniyyət və İncəsənət İnstitutunun təşkil etdiyi beynəlxalq elmi-praktik konfransa rəsmi dəvətlə 14 noyabr 2023-cü il tarixində Rusiya Federasiyasının Müdafiə Nazirliyi Azərbaycandan “GASR” “Mədəni İrsin və Tarixi Abidələrin Mühafizəsi üzrə” QHT-nin Sədrin birinci müavini və idarə heyətinin üzvü, həmçinin ICOMAM Beynəlxalq Komitəsinin İdarə Heyətinin üzvü (hərb tarixi, hərbi muzeylər və silah kolleksiyaları üzrə), t.ü.f.d. Pərvin Fəxrəddin oğlu Gözəlov konfransda iştirak etmişdir.
“İki sahil” xəbər verir ki, konfrans “1943-cü il - 1941-1945-ci illər İkinci Dünya müharibəsində köklü dönüş ili” mövzusuna həsr olunub. Tədbirdə P.F.Gözəlov “1941-1945-ci illər İkinci Dünya müharibəsinin 1943-cü il döyüşlərində və əməliyyatlarında Azərbaycan əsgərlərinin şücaəti və iqidli” məruzəsi ilə iştirak etmişdir. Məruzənin əvvəlində 416-cı Qırmızı Bayraq, Suvorov ordenli Taqanroq Azərbaycan atıcı diviziyasının döyüş bayrağından danışılıb. Muzeyin inventar kitabındakı qeydlərə əsasən, 416-cı atıcı diviziyasının Döyüş Bayrağı 1957-ci il fevralın 12-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə Azərbaycan Tarixi Muzeyinə verilmişdir.
416-cı diviziya Qafqazın ətəklərindən Baltikyanı ölkələrə, Şərqi Avropaya və Berlinə qədər döyüşürdü. Belə ki, 416-cı diviziyaya 11050 azərbaycanlı, 291 rus, 225 erməni, 110 gürcü, 99 ukraynalı və digər millətlərin nümayəndələri daxil idi. Diviziya Zaqafqaziya Hərbi Dairəsi komandirinin 22 fevral 1942-ci il tarixli əmri əsasında yaradılmışdır. O, Qafqazdan Berlinə qədər döyüş yolunu getdi. Eyniadlı şəhərin azad edilməsinə görə Taqanroq diviziyasının fəxri adını aldı. Düşmənin məğlub edilməsində Zaqafqaziya və Şimali Qafqaz respublikalarının nizami milli birləşmələrinə mühüm rol düşür. Sovet İttifaqının marşalı Q.K.Jukov yazır: “Ağır sınaqların və ölümcül təhlükənin hökm sürdüyü bu günlərdə Qafqaz xalqları sarsılmadı, sovet xalqları ailəsinin gücünə və qüdrətinə inamını itirmədi”. Zaqafqaziya Hərbi Dairəsi komandirinin 1942-ci il fevralın 22-də əmri ilə Azərbaycan SSR-in Ucarı şəhərində qərargah olmaqla 416-cı atıcı diviziyasının yaradılmasına başlandı. Diviziyanın tərkibində Ağdamda 1054-cü və 1374-cü atıcı alaylar, Gökçayda 1373-cü alaylar, Sumqayıtda 1368-ci alaylar yaradıldı. Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının 22-ci ildönümündə, 1942-ci il aprelin 28-də diviziyanın şəxsi heyətinin həyatında sevincli hadisə baş verdi - əsgərlər hərbi and içdilər. Qırmızı Ordunun andının sözləri xüsusilə təntənəli səslənirdi. Qeyd etmək olar ki, məhz bu əlamətdar tarixdə 416-cı Piyada Diviziyasının döyüş bayrağı təqdim olundu! Ali Baş Komandanın Qərargahının 7 iyun 1942-ci il tarixli əmri ilə 416-cı diviziya 44-cü Ordunun tərkibinə keçərək Şimali Qafqaza Levaşi, Günib, Botlix bölgələrinə köçürüldü.
Şimali Qafqaza gələn diviziya Dağıstan SSR-in Çir-Yurt və Akay-Tala yaxınlığında Sulak çayının sağ sahilində müdafiə mövqelərini tutur. Noyabrın 26-da 416-cı diviziya Novo-Lednev-Kapustino xəttində 69-cu Qafqaz süvari diviziyasını əvəz edərək dərhal düşmənlə təmasda oldu. 18 avqust 1943-cü ildə Cənub Cəbhəsinin 44-cü Ordusunun tərkibində 416-cı Diviziya Russkoye və Berestovo kəndləri ərazisində düşmən istehkamlarına qarşı hücuma keçdi. Avqustun 27-də 416-cı diviziya düşmənin müdafiəsini yarıb düşmən ərazisinə 20 km-ə qədər irəliləyərək əsas qüvvələrin irəliləməsinə şərait yaratdı. 24 saat ərzində Boqaçevka, Mokrı Çaltır, Vasilyevka, Petropavlovka, Stepnoy, Çerniqovski yaşayış məntəqələrini azad edən diviziya Miusski körfəzinə çatdı və bununla da düşmənin Taqanroq qrupunun mühasirəsini başa çatdırdı. Avqustun 30-da səhər saat 5-də 90%-i azərbaycanlılardan ibarət 416-cı diviziya 6-cı qvardiya tank briqadasının dəstəyi ilə Taqanroqa daxil olaraq şəhəri küçə-küçə almanlardan təmizlədi. Taqanroqun azad edilməsi üçün 416-cı diviziyaya "Taqanroq" fəxri adı verildi. Ali Baş Komandanın sərəncamından: “Taqanroqda qələbə şərəfinə bu gün, avqustun 30-da, saat 19:30-da Vətənimizin paytaxtı Moskvada Rostov vilayətini azad edən igid qoşunlarımızı salamlayacaq və Taqanroq şəhəri, yüz iyirmi dörd silahdan on iki artilleriya salvosu ilə diviziyanın əsgərləri Ali Baş Komandanın təşəkkürünü bildiriblər. Mius Cəbhəsinin sıçrayışı və Taqanroqa hücumu zamanı fərqlənən 416-cı diviziyanın bir çox əsgər və komandiri yüksək mükafatlara layiq görüldü. Taqanroqun azad edilməsindən sonra 416-cı atıcı diviziya 35 kilometrlik yürüş etdi və Yekaterinovka və Novo-Qriqoryevka yaşayış məntəqələri ərazisində mövqe tutdu. Diviziyaya Mariupol şəhərinə yaxınlaşmaları əhatə edən mühüm Kalmius xəttini tutan düşmənin 3-cü Dağ Yaeger diviziyasının bölmələrinin müdafiəsini yarmaq tapşırığı verildi. Hücum 7 sentyabr 1943-cü ildə başladı.
İki gün davam edən şiddətli döyüşlər zamanı diviziya digər birləşmələrlə birgə cəbhə boyu 8-9 kilometr, 12-14 kilometr dərinlikdə düşmənin müdafiəsini yarıb. Kalmius müdafiə xəttinin sıçrayışı zamanı döyüşlərdə 4000-ə qədər düşmən əsgəri və zabiti məhv edildi. Azərbaycandan 1500 əsgərdən ibarət əlavə qüvvələr alan diviziya almanları Konstantinovka ərazisindən qovaraq Moloçnaya çayına çatdı. Oktyabrın 14-dən 15-nə keçən gecə 54-cü atıcı korpusu ilə birgə diviziyanın hücum bölmələri Molochnaya çayını keçərək onun sahilindəki körpübaşını ələ keçirdilər. Oktyabrın 15-dən 20-dək diviziyanın bölmələri körpübaşını genişləndirmək üçün ağır döyüşlərdə iştirak edib. Oktyabrın 23-də 416-cı diviziya Melitopol şəhərini azad etdi, döyüşlər zamanı 416-cı diviziya digər birləşmələrlə birlikdə Wehrmacht-ın 111-ci və 336-cı piyada diviziyalarını məğlub etdi. Melitopolun azad edilməsində göstərdiyi hərbi xidmətlərə görə diviziya Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif edildi və bütün şəxsi heyət Ali Baş Komandan tərəfindən təşəkkür edildi.
Odessa hücum əməliyyatında iştirak edən 416-cı diviziya martın 29-da rayon mərkəzi - Berezankanı, ertəsi gün Ukraynanın Çervona və Neçayanoye kəndlərini azad etdi. Aprelin 1-də bölmə Anatolyevka və Krasnaya Ukrainka kəndləri yaxınlığındakı Tiliqul mənsəbinə çatır və güclü qar fırtınasına baxmayaraq, dərhal onu keçir. Aprelin 5-də 416-cı atıcı diviziyası 5-ci zərbə ordusunun digər hissələri ilə birlikdə Odessanı azad etmək üçün hücuma keçdi.
