Cəbrayılın işğalı, 1993-cü ilin avqust ayında Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən həyata keçirilmiş və Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsi çərçivəsində baş vermiş önəmli hadisələrdən biridir. Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın cənub-qərb hissəsində yerləşir və strateji əhəmiyyətli mövqeyə malik idi. Rayonun işğalı, Ermənistanın Cənubi Qafqaz regionunda daha geniş ərazilər üzərində nəzarət yaratmaq məqsədinin bir hissəsi olaraq həyata keçirilmişdir.
Cəbrayılın işğalı zamanı Ermənistan silahlı qüvvələri hərbi əməliyyatlar keçirərək rayonun mərkəzi və kəndlərini zəbt etdilər. İşğal zamanı Azərbaycan Silahlı Qüvvələri ilə Ermənistan ordusu arasında şiddətli döyüşlər baş verdi. Lakin Ermənistanın hərbi güc üstünlüyü və strateji mövqelərdən istifadə etməsi nəticəsində Azərbaycan ordusu geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. İşğal nəticəsində Cəbrayılın bütün ərazisi Ermənistanın nəzarəti altına keçdi. Rayonun işğalı zamanı, Cəbrayılın yerli əhalisi kütləvi şəkildə öz doğma yurd-yuvalarını tərk etməyə məcbur oldu. Qısa müddət ərzində rayonun dinc əhalisi başqa bölgələrə köç etmək məcburiyyətində qaldı və rayon tamamilə boşaldı. İşğalın davam etdiyi 31 il ərzində Cəbrayıl rayonu Ermənistanın hərbi mövqelərindən biri kimi istifadə edildi və rayona qayıtmaq mümkün olmadı. Bu müddət ərzində rayon demək olar ki, xarabalığa çevrildi və ərazi hərbi məqsədlər üçün istifadə olundu.
Erməni işğalçıları ilə döyüşlərdə 180 nəfər həlak olub. 14 nəfər polis, 60 nəfər mülki şəxs dünyasını dəyişib, 90 nəfərə yaxın isə əsir və itkin düşüb. Cəbrayıllılar içərisində 180 nəfərə yaxın Qarabağ müharibəsi əlili statusu alıb, 6 nəfər Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülüb. Cəbrayıl rayonu 1993-cü ildə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğal edildikdən sonra, rayon əhalisi məcburi köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. İşğal zamanı Cəbrayıl rayonunun təxminən 60 min nəfərlik əhalisi öz doğma torpaqlarından qovulmuş və ölkənin müxtəlif bölgələrində məcburi köçkün kimi yerləşdirilmişdir.
Ermənistan silahlı qüvvələri Cəbrayılı işğal etdikdən sonra rayon ərazisindəki infrastrukturun və tarixi-mədəni abidələrin bir hissəsini məhv etdilər və ya yararsız vəziyyətə gətirdilər. Rayonun bir çox kəndləri talan edildi, yaşayış məntəqələri dağıdıldı və rayon ərazisi geniş mina sahələrinə çevrildi. Cəbrayılın işğalı nəticəsində minlərlə ailə öz evlərini, əmlaklarını və torpaqlarını itirdi, rayonda illərdir qurulan bütün yaşayış infrastrukturu tamamilə məhv edildi.
Cəbrayıl rayonu Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə və tarixi irsinə qarşı yönəlmiş genişmiqyaslı təcavüz aktının qurbanı olmuşdur. İşğal müddətində rayon ərazisinə ermənilər tərəfindən qanunsuz məskunlaşma aparılmadı və Cəbrayılın təbii sərvətləri də tamamilə talan olundu. Ermənistan tərəfi beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərini pozaraq rayonu nəzarətində saxladı və bu işğalı Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin sülh yolu ilə həllinə maneə kimi istifadə etdi.
Cəbrayılın işğalı Azərbaycan tarixinə və xalqının yaddaşına dərin yara vurmuş bir hadisədir. Rayondan olan sakinlər üçün bu işğal, yurd yerlərindən zorla qovulma, bütün maddi və mənəvi dəyərlərin məhv edilməsi demək idi. 2020-ci ilin Vətən müharibəsində Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin apardığı uğurlu əks-hücum əməliyyatları nəticəsində rayon işğaldan azad edildi və uzun illərdən sonra Cəbrayıl öz sahiblərinə geri döndü. Lakin bu, Cəbrayılın işğal dövründə yaşadığı ağrı və məhrumiyyətlərin izini silmək üçün hələ də böyük səylərin tələb olunduğu bir vəziyyət yaradır.
Kəmalə Əhmədova,
YAP Xətai rayon təşkilatının "Lütfi Zadə 6" ünvanı üzrə ərazi partiya təşkilatının üzvü
