Suverenlik hər bir dövlətin əsas atributlarından biri olmaqla, onun daxili və xarici məsələlərdə müstəqil qərar qəbul etmək hüququnu ifadə edir. Bu anlayış hüquqi və siyasi aspektlərdən yanaşılaraq müxtəlif formalarda izah edilir. Hüquqi baxımdan suverenliyin ən ali ifadəsi Konstitusiyadır. Konstitusiya suverenliyi dedikdə, konstitusiyanın dövlətin hüquqi və siyasi həyatında ali qüvvəyə malik olması və digər hüquqi aktların məhz ona əsaslanması nəzərdə tutulur. 

Konstitusiya suverenliyi – dövlətin hüquqi əsaslarını, idarəetmə formasını, hakimiyyətin bölünməsini, insan və vətəndaş hüquqlarını və digər fundamental prinsipləri müəyyən edən konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəyə malik olmasıdır. Bu prinsipə görə: 1. Konstitusiya bütün qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanları üçün məcburidir. 2. Konstitusiyaya zidd olan qanun və qərarlar etibarsız sayılır 3. Dövlət hakimiyyətinin legitimliyi Konstitusiyaya əsaslanmalıdır.

Azərbaycan Respublikasının 1995-ci il tarixli Konstitusiyası dövlətin hüquqi-siyasi əsaslarını müəyyənləşdirən ali normativ hüquqi aktdır. Konstitusiyanın 12-ci maddəsində göstərilir ki, dövlətin ali məqsədi insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsidir. Konstitusiyanın 147-ci maddəsinə əsasən, qanunvericilik sistemində konstitusiya üstün hüquqi qüvvəyə malikdir və bütün normativ aktlar ona uyğun olmalıdır.

Azərbaycan Konstitusiya Məhkəməsi də Konstitusiya suverenliyinin qorunmasında mühüm rol oynayır. Bu məhkəmə digər normativ hüquqi aktların konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlayır və ziddiyyət olduğu halda onların hüquqi qüvvəsini ləğv edə bilir.

Konstitusiya suverenliyi hüquqi dövlətin və demokratik cəmiyyətin əsas təməlidir. Dövlətin bütün orqanları, vətəndaşlar və digər hüquqi subyektlər Konstitusiyanın aliliyini tanımalı və ona əməl etməlidirlər. Bu prinsipin qorunması hüquqi sabitliyi, sosial ədaləti və insan hüquqlarının təmin olunmasını mümkün edir. Xüsusilə də postsovet məkanında olan dövlətlərdə Konstitusiya suverenliyinin möhkəmləndirilməsi hüquqi sistemin inkişafı və dövlət müstəqilliyinin qorunması üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Konstitusiya hər bir dövlətin hüquqi əsaslarını müəyyən edən, cəmiyyət və dövlət arasında münasibətləri tənzimləyən ali normativ hüquqi sənəddir. Konstitusiyanın əsas funksiyalarından biri insan hüquq və azadlıqlarını tanımaq, qorumaq və təmin etməkdir. Konstitusiya suverenliyi isə bu sənədin hüquqi sistemdə ali qüvvəyə malik olması və digər normativ aktların ona uyğun olmasını ifadə edir. İnsan hüquqları isə hər bir şəxsin doğuluşdan malik olduğu, heç bir halda inkar edilə bilməyən fundamental hüquqlardır. Bu iki anlayış bir-biri ilə sıx bağlıdır, çünki insan hüquqlarının təminatı yalnız konstitusiya suverenliyinə əsaslanan hüquqi sistemdə mümkündür.

Konstitusiya suverenliyi – dövlətin hüquqi sistemində konstitusiyanın ali hüquqi qüvvəyə malik olması deməkdir. Bu prinsipə əsasən: 1. Konstitusiya qanunvericilik və idarəetmə prosesində əsas istinad sənədidir; 2.Konstitusiyaya zidd olan heç bir qanun və qərar qəbul edilə bilməz; 3.Hakimiyyətin bütün qolları Konstitusiyaya uyğun fəaliyyət göstərməlidir.

Bu prinsip hüquqi dövlətin qurulması və insan hüquqlarının qorunması üçün əsas zəmin yaradır.

İnsan hüquqları beynəlxalq hüquqla tanınsa da, onların effektiv qorunması hər bir dövlətin daxili hüquq sistemindən, xüsusilə də konstitusiyasından asılıdır. Konstitusiyada insan hüquqlarının: 1. Tanınması 2. Təsnif edilməsi (mülki, siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni hüquqlar) 3. Müdafiə mexanizmlərinin göstərilməsi; insan hüquqlarının reallıqda təmin olunması baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında bu məsələyə geniş yer ayrılıb. Konstitusiyanın II bölməsi – “İnsan və vətəndaşın əsas hüquq və azadlıqları” – hüquqların geniş spektrini əhatə edir: yaşamaq hüququ, söz azadlığı, mülkiyyət hüququ, təhsil alma hüququ, hüquqi müdafiə hüququ və s.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası insan və vətəndaş hüquqlarının qorunmasına xüsusi önəm verir. Konstitusiyanın 12-ci maddəsində qeyd olunur ki, "İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin olunması dövlətin ali məqsədidir."

Konstitusiyada həm də 1. Hüquqların məhdudlaşdırılması yalnız Konstitusiyaya uyğun əsaslarla mümkündür; 2. Heç kəsin hüquqları qanunsuz şəkildə məhdudlaşdırıla bilməz; 3. Hüquq pozuntularının hüquqi müdafiə mexanizmləri mövcuddur; prinsiplər təsbit olunub.

Konstitusiya suverenliyi və insan hüquqları bir-birini tamamlayan və qarşılıqlı asılı olan anlayışlardır. Konstitusiyanın hüquqi sistemdə ali mövqeyi onun insan hüquqlarını effektiv şəkildə qorumağa imkan verir. Bu isə yalnız formal deyil, real hüquqi mexanizmlərlə dəstəklənməlidir. Demokratik və hüquqi dövlət quruculuğunun əsas məqsədlərindən biri də məhz budur: konstitusiya vasitəsilə insan hüquqlarını qorumaq və inkişaf etdirmək.

Hüquqi dövlətin əsasını təşkil edən iki vacib anlayış – Konstitusiya suverenliyi və insan hüquqları – müasir dövlətçilik və hüquq nəzəriyyəsində mərkəzi yer tutur. Konstitusiya dövlətin hüquqi bünövrəsini, idarəetmə sistemini, hakimiyyət bölgüsünü və vətəndaşların əsas hüquqlarını müəyyənləşdirən ali hüquqi sənəddir. Onun suverenliyi isə həmin sənədin hüquqi sistemdə ali normativ qüvvəyə malik olduğunu və bütün qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarının məhz Konstitusiyaya tabe olduğunu ifadə edir.

Eyni zamanda, insan hüquqları – şəxsin yalnız insan olması faktına görə malik olduğu və dövlətin tanımalı və qorumağa borclu olduğu əsas hüquq və azadlıqlardır. Bu hüquqların müdafiəsi və təminatı yalnız konstitusiya suverenliyinin mövcudluğu və funksionallığı ilə mümkündür.

Konstitusiya suverenliyinin mahiyyəti - Konstitusiya suverenliyi dedikdə, Konstitusiyanın dövlətin hüquq sistemində ən yüksək hüquqi qüvvəyə malik olduğu, bütün qanun və qərarların ona uyğun hazırlanmalı və tətbiq edilməli olduğu prinsip başa düşülür. Bu prinsip bir neçə əsas funksiyanı yerinə yetirir: 1. Hüquqi iyerarxiyanın başında durmaq: Konstitusiya digər bütün normativ hüquqi aktların əsasını təşkil edir. Qanunlar, fərmanlar, sərəncamlar və digər hüquqi sənədlər ona uyğun olmalıdır. 2. Hakimiyyətin legitimliyi: Dövlət hakimiyyətinin formalaşması və fəaliyyəti Konstitusiyaya əsaslanmalıdır. Əks halda həmin hakimiyyət qeyri-legitim sayılır. 3. Qanunvericiliyin sabitliyi və etibarlılığı: Konstitusiyanın sabitliyi hüquqi mühitə güvən yaradır və hüquq sistemində səmərəliliyi təmin edir.

İnsan hüquqları anlayışı və xüsusiyyətləri- hər bir şəxsin ləyaqətini qorumaq və onun azad şəkildə yaşamasını təmin etmək məqsədilə tanınan fundamental hüquqlardır. Bu hüquqlar: 1. Universal xarakter daşıyır – bütün insanlara aiddir 2. Ayrılmaz və devredilməzdir – şəxsin razılığı ilə belə əlindən alınmamalıdır. 3. Qorunmalıdır – dövlət tərəfindən müdafiə və təmin edilməlidir. İnsan hüquqlarına isə: 1. Mülki hüquqlar: yaşamaq hüququ, şəxsi toxunulmazlıq, ədalətli məhkəmə hüququ. 2. Siyasi hüquqlar: söz, fikir, mətbuat azadlığı, seçki hüququ. 3. İqtisadi və sosial hüquqlar: təhsil alma, səhiyyə xidməti, işləmək və istirahət hüququ 4. Mədəni hüquqlar: milli kimliyi qoruma, mədəni irsdən istifadə və s. daxildir.

Konstitusiya suverenliyi və insan hüquqları arasındakı əlaqə anlayış arasında qarşılıqlı və sistemli əlaqə mövcuddur: Konstitusiya, insan hüquq və azadlıqlarını qanuniləşdirir, onların tanınmasını və qorunmasını dövlət üçün müəyyən edilmiş vəzifə halına gətirir. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 12-ci maddəsinə əsasən, "İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsi dövlətin ali məqsədidir. "Konstitusiya insan hüquqlarının məhdudlaşdırılması çərçivəsini müəyyən edir. Bəzi hallarda (ictimai təhlükəsizlik, dövlət maraqları və s.) insan hüquqları məhdudlaşdırıla bilər. Ancaq bu məhdudiyyətlər yalnız konstitusiya çərçivəsində və proporosionallıq prinsipi əsasında tətbiq olunmalıdır. Konstitusiya Məhkəməsi insan hüquqlarının müdafiə mexanizmidir.

Konstitusiya suverenliyinin qoruyucusu olan Konstitusiya Məhkəməsi, insan hüquqlarını pozan qanun və normativ aktları konstitusiyaya zidd hesab edərək ləğv edə bilər.

Müasir konstitusiyalarda beynəlxalq insan hüquqları aktlarına uyğunluq təmin edilir. Məsələn, Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 151-ci maddəsinə əsasən, "Azərbaycan Respublikası beynəlxalq müqavilələrin iştirakçısı olduqda, həmin müqavilələrin norma və prinsipləri daxili hüquq sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilir."

Həmçinin Konstitusiya Məhkəməsi insan hüquqlarını pozan aktların konstitusiyaya uyğunluğunu yoxlayaraq, onların hüquqi qüvvəsini dayandıra bilər. Bu, konstitusiya suverenliyinin insan hüquqlarının qorunmasında necə effektiv rol oynadığını göstərir.

Konstitusiya suverenliyi və insan hüquqları sahəsində qarşıya çıxan əsas çağırışlar bunlardır: 1. Hüquqi mexanizmlərin icrasında boşluqlar. 2. Normativ aktların konstitusiyaya uyğun olmaması halları. 3. Sosial və iqtisadi hüquqların reallıqda təmin edilməsində çətinliklər. 4. İnsan hüquqları ilə dövlət təhlükəsizliyi arasında balansın qorunması. 5. Beynəlxalq insan hüquqları normalarının daxili hüquq sisteminə tam inteqrasiyası.

Bu problemlərin aradan qaldırılması yalnız Konstitusiya suverenliyinin real və effektiv şəkildə tətbiqi ilə mümkündür.

Nəticə etibarilə, Konstitusiya suverenliyi və insan hüquqları bir-biri ilə sıx bağlı olan və qarşılıqlı asılılıq içində olan anlayışlardır. Konstitusiyanın hüquqi sistemdə ali mövqeyə malik olması insan hüquqlarının qorunmasını və təmin edilməsini hüquqi zəminə oturdur. Eyni zamanda, insan hüquqlarının təminatı Konstitusiyanın cəmiyyət üçün nə dərəcədə effektiv və funksional olduğunu göstərir. Hüquqi və demokratik dövlətin qurulması üçün bu iki prinsipin bərabər vəhdətdə inkişafı zəruridir.

Vüqar Mustafayev,
Göyçay rayonu prokurorluğunun böyük müstəntiqi vəzifəsini icra edən,  III dərəcəli hüquqşünas