İnsanlarda qızıla olan maraq insanlıq yarandığı gündən mövcuddur. Qədim zamanlarda ovçular kəmərlərinin arasına iri qızıl külçələr yığırdılar və vəhşi heyvanları ovlamaq üçün istifadə edirdilər.

Qızılın tərkibi çox heyrətamizdir. Təbii yumşaq qızılı əritmək üçün onu 1065 ° C-yə qədər qızdırmaq lazımdır. Əslində ondan sərt metalların daha aşağı ərimə nöqtəsi var. Bu nəcib metal yüksək istilik və elektrik keçiriciliyinə malikdir. Lakin qiymətinə görə, qızıl nadir hallarda istilik radiatorlarının istehsalı üçün material kimi istifadə olunur. Elektronika və yüksək gərginlikli elektrotexniki məhsulların istehsalında əlaqə qrupları tez-tez qızılla örtülür. 

Qızıl elastikliyinə görə metallar arasında ikinci yerdədir. Onun bir unsiyası (təqribən 30 qram) 8 kilometrlik telə çəkilə bilər ki, bu da insan saçının onda biri deməkdir.

Qızılın sıxlığı da yüksəkdir. Bir kiloqram qızıl, diametri dörd santimetr yarımdan çox olan bir topdur.

Bir kibrit qutusu qədər qızıl bir tennis kortunun üzərini örtmək üçün kifayətdir.

Nəzəri cəhətdən, bir qram təmiz qızıl bir kvadratkilometr sahəsi olan şəffaf (mavi-yaşıl və ya yaşıl) folqa halına gətirilə bilər.

Yumşaq bir material olaraq, qızıl nəzərə çarpan dərəcədə aşınmaya məruz qalır.

Yüksək keyfiyyətli qızıl üzük, bütün ömrü boyu istifadə edilərsə, bir neçə onillik ərzində iki dəfə nazikləşə bilər.

Planetimiz qızıl ilə zəngindir, lakin onu tapmaq çətin məsələdir. Son kosmik tədqiqatlara görə, “Eros” asteroidində Yer planetindən daha çox qızıl ehtiyatı var.

Qızıl bütün qitələrdə tapılır və elm adamlarının fikrincə, ətraf mühitin bir hissəsi olaraq bizi daim müşayiət edir.  Hesablamalara görə, bir neçə onillik ərzində bir insanın ətrafında toz şəklində olan bütün qızıllar toplanarsa, onda Yer kürəsinin hər bir sakini ömrünün sonuna qədər bir neçə qram ağırlığında bir qızıl kub toplaya bilər.

İnsanlar tərəfindən tapılan ilk metallar qızıl və mis olub. Bu, yeddi min il  əvvəl baş verib. Lakin son 105 ildə mövcud olan qızılın dörddə üçü artıq hasil edilmişdir.

Cənubi Afrikada qızıl, dərinliyi 3,5 kilometr olan mədənlərdən çıxarılır. İllik qızıl hasilatı 500 tondur. Lakin qızılı filizlərdən təmizləmək çox çətin və maddiyat tələb edən bir işdir.

La Rinkonada şəhərinin sakinləri 5100 metr yüksəklikdə, normal insan üçün yaşanması çətin olan bir hündürlükdə yaşayırlar. Lakin perulular orada qızıl mədənlərində ağır işlərdə işləsələr də bu yüksəkliyi tərk etmirlər. Deyilənə görə,  mədənçilərin maaşları püşkatma qaydasında təyin olunur. Ayda bir dəfə hər işçiyə qaldıra biləcəyi qədər evə qızıl filizi götürməyə icazə verilir. Şəhər əhalisi arasında qızılla varlanan şanslılar barədə əfsanələr yayılıb.

Bəşəriyyətin yarandığı gündən bəri təxminən 150-200 min ton qızıl hasil edilmişdir. Bu rəqəm okean sularında həll olunmuş halda olan qızıl ilə müqayisədə çox kiçikdir. Təxmini hesablamalara görə, duzlu okean sularında 6 milyon ton qızıl həll olunmuşdur. Lakin hələlik okean mühitindəki qızılın hasil edilməsi üçün mükəmməl texnologiya yoxdur və onun sənaye istifadəsi sual altındadır.

Bəşəriyyət bir neçə on il bundan əvvəl qurğuşun və civədən süni qızıl yaratmağı öyrənmişdi, ancaq nüvə birləşmə texnologiyası çətin, bahalı, enerji tələb edəndir. Buna görə də, hələ də qızılın çıxarılması köhnə üsulla aparılır. Alimlər zaman-zaman qızıl mədənində yeniliklər etməyi bacarırlar. 2011-ci ildə qızılı qarğıdalıdan təcrid etməyə cəhdlər edildi - qarğıdalı bu metalı torpaqdan effektiv çıxaran yeganə bitkidir. Bir ton qarğıdalı külü 60 qrama qədər təmiz qızıldan ibarətdir.

Bu nəcib sarı metalın adı qədim Hindistan tayfaları tərəfindən verilmişdir. Buna görə fərqli dillərdə qızıl adı verən sözlərin səsindəki oxşarlıq təsadüf deyil. Latın xalqları qızılı “aurum” adlandırırdılar. Bu termin sarı və yaşıl rəngləri, rəngin parlaqlığını ifadə edirdi.

İnsan orqanizmində 10 milliqrama yaxın qızıl var. Bioloqlar güman edirlər ki, bu qiymətli metal düşüncə proseslərinə kömək edir. Gümüş ilə qızıl insan orqanizmində immunitetin formalaşmasında böyük rol oynayır.

Ötən əsrdə təsdiq olundu ki, qızıl qatqısı olan preparatlar revmatoid artritlə mübarizədə təsirlidir.

Qızıl ilə təbabətin təsir mexanizmi hətta müasir tədqiqatçılar üçün də bəlli deyil.  Lakin qidanı qızılla zənginləşdirmək ənənələri boş sayılır.

Asiyada qızıl yeməli sayılır. Orada qabların qızıl yarpaqlara bükülməsi ənənəsi də var. Avropada isə 500 ildən çoxdur ki, bir çox alkoqollu içkilərin tərkibinə qızıl qatılır.

Bəzi insanlar şikayət edirlər ki, qızıl onlarda allergiya yaradır. Əslində təmiz qızıl allergik maddə deyil. Hazırda saxta qızıl məhsulları satan şəbəkələr yayılıb. Onların tərkibində insan orqanizminə mənfi təsir göstərən madddələr vardır, buna görə də qızıl alarkən çox diqqətli olmaq lazımdır.

?V??? əsrdə Avropada qızıl diş örtükləri dəbdə idi. Qızıl ilə hətta sağlam dişləri də örtürdülər. Bu yüksək sosial statusun göstəricisi hesab edilirdi.

Qızılın qiyməti hər zaman sabitdir, lakin 2008-ci ilin yazında bu nəcib metal həqiqi bir yüksəliş yaşadı. Bəşəriyyət tarixində ilk dəfə qızılın qiyməti bir unsiya üçün min dollardan yuxarı oldu. Bu gün qızıl və digər qiymətli metallardan pul yığmaq üçün çox istifadə olunur ki, bu da planetin iqtisadiyyatında dərin bir böhranın davam etdiyini əyani şəkildə göstərir.

Bütün güclü ölkələr qızıl ehtiyatlarına malikdirlər.  Nyu-Yorkdakı Federal Ehtiyat Bankı dünyanın qızıl ehtiyatlarının dörddə birindən çoxuna sahibdir.

Qızıl həm də kosmik materialdır.  Qızıl folqa, təyyarəni həddindən artıq istidən qorumaq üçün istifadə olunur. Astronavtların papaqlarında nazik bir qızıl təbəqə olur. Qızıl insanın görmə qabiliyyətini parlaq günəş işığından və digər materiallardan daha yaxşı qoruyur.

Nubar Süleymanova, “İki sahil”