İnsanlar və dəyərlər dəyişmirsə, hakimiyyəti dəyişməyin nə mənası var...
Pyer Buast
Hələ uşaqlıqda “hökumətə işləməməsi ilə” öyünən xeyli adam görmüşəm. Onlar sürücülər, alverçilər, xırda sənətkarlar, həyətində mal-qara, toyuq-cücə saxlayanlar, qəssablar, “manıslar”, ara müğənniləri və sair bu kateqoriyadan olan adamlar idi, yəni düz-əməlli orta təhsil belə almayan, kəmsavad, aşağı intellektli, o qədər də dərin təfəkkürə malik olmayan, kitab oxumayan, televizorda ancaq “davalı kinolara” baxan insanlar. Onlardan biri də atamın dayısı idi və öz avtomobili ilə “xaltura” edirdi. Böyük ailəsini pis dolandırmırdı. Axşamlar işdən sonra içib keflənəndə, bəzən çay içmək üçün bizə gəlir, söhbəti həmişə fırladıb, “bircə gün də hökumətə işləmədiyinin” üzərinə gətirir, bununla lovğalanırdı. Onun bu sözlərinə atamın hər hansı reaksiya verdiyi yadımda deyil. Deyəsən, ona heç əhəmiyyət vermirdi. Məni isə atamın dayısının bu sözləri çox maraqlandırırdı. Görəsən, o bununla niyə belə qürrələnir və niyə bu sözləri tez-tez təkrar edir?
Bu sözlərin sətiraltında nələr yatdığını çox sonralar anladım. Dayı öz bacısı oğluna paxıllıq etdiyi üçün bu cür danışırmış. Çünki bacıoğlu dövlət qulluqçusu, partiya üzvü idi və dayının düşüncəsinə görə bu, qəbahət, necə deyərlər, “zapadlo” idi. O bunu açıq deyə bilmədiyinə görə, eyham vurur, eyni zamanda sərxoş başıyla özünün daha “yaxşı kişi”, “dostoynu”, “krutoy” oğlan olduğunu gözə soxurmuş.
Amma bu adamın məhdud ağlına qətiyyən gəlmirdi ki, “hökumətə işləmədiyinə”, plan və ya vergi vermədiyinə görə məhz dövlət qulluqçusu olan bacısı oğluna borcludur. Yəni qaya kölgəsində yatmaq məsələsi...
Doğrudur, atam onu kimlərəsə tapşıracaq, yaxud himayə edəcək xarakterə malik adam deyildi, amma o adama məhz atama görə toxunmurdular ki, ailəsini dolandırsın. Həm də bəzən dövlət vətəndaşlara bu cür güzəştlər edir. Bunu hər ikisi bilsə də, heç biri dilinə gətirmirdi...
Bir qədər böyüdükdən sonra və sovet hökumətinə qarşı etirazlar başlayanda elə zənn etdim ki, bu adamlar dövlətə işləməməklə rus imperiyasına qarşı çıxırlarmış! Xalq Cəbhəsinin rəhbərləri arasında bu tipli yozumlar yapanlar da vardı. Ancaq bir qədər də yetkinləşdikdən sonra anladım ki, bunlar sadəcə, dövlətin nə olduğu anlamayan, minnətdarlıq, borc duyğusu olmayan, dar düşüncəli, təkəbbürlü, paxıl, məhdud, ədalətsiz, başqalarının zəhmətinin nəticəsini mənimsəməyə meyilli, həmvətəninin payına göz dikən insanlardır. Bunlarda imperiya, yaxud milli dövlət anlayışı, mübarizə əzmi nə gəzir...
Bu səbəbdən də, dinc, əmin-aman, firavan həyat, əmək fəaliyyəti, qurub-yaratmaq üçün dövlətin rolunun zəruriliyini zərrə qədər anlamırlar. Təhlükəsizliklərini dövlətin qoruduğunu da anlamaq istəmir, bir qayda olaraq, hərbi xidmətdən yayınırlar. Dövlətə işləmək istəmir, amma bir az yaşlanan kimi, əl-ayağa düşüb, pensiya üçün ora-bura cumur, haqq-hesab tələb edirlər. Dövlətin ev tikmək, maşın almaq üçün verdiyi borcları (ssuda), yaxud mükafatları almaq üçün hamıdan qabağa düşürlər. Dövlətin uşaq bağçalarından, məktəblərindən, xəstəxanalarından gen-bol və hamıdan zirək yararlanırlar, onlara qapılarının ağzında təslim edilən işıqdan, qazdan, sudan da həmçinin. Bunlar dövlətə “ver yeyim, ört yatım, gözlə canım çıxmasın” düşüncəsiylə baxır, eyni zamanda, ona xidmət etməməklə lovğalanırlar.
Bu adamların dövlətə işləmədikləri ilə lovğalanmaqları bir yana, ona xidmət göstərənləri bəyənmir, lağa qoyur, yaltaq hesab edir, hətta bunu açıq şəkildə dilə gətirməkdən belə çəkinmirlər. Onlar məsələyə adətən bu cür yanaşırlar: mən heç bir müdir, rəis qarşısında hesabat vermirəm, ancaq sən verirsən, mən yuxudan istədiyim zaman qalxıram, amma sən saat 9-da gərək işdə olasan, geciksən uşaq kimi danlanırsan. Mən heç kəs qarşısında əyilmirəm, həmişə başıdik gəzirəm, ancaq sən əyilirsən. Mən işimi itirməmək üçün kimsəyə yarınmaq, yaltaqlanmaq zorunda qalmıram, amma sən qalırsan.
Ancaq bu qədər dayaz və kəmağıl olmasalar anlayarlar ki, onların heç kəsə hesabat verməməsi də, heç kəs qarşısında “əyilməməsi” də, yuxudan istədiyi vaxt qalxması da, dikbaşlıq etməsi də (başıdik gəzməsi yox), “yarınmaq və yaltaqlanmaq” zorunda qalmaması da məhz vətəndaşı olduğu dövlətin ərazisində, həmin dövlətin irili-xırdalı qulluqçularının fəaliyyəti, əməyi sayəsində mümkün olur. Dövlət və onu idarə edən, idarəetmə prosesində min cür problemlə, əzab-əziyyətlə, təhlüklərlə üzləşən məmurlar olmasa, o nəinki bunların hamısını edə, hətta küçədə rahat gəzə, evində sərbəst otura, ailəsini belə qoruya bilməz.
Bir də ki, rəisə hörmət, qaydalara riyaət etmək, böyük-kiçik yeri bilmək, özünü tərbiyəli aparmaq, xoş münasibəti qorumaq, sadə, təvazökar olmaq niyə həmişə yaltaqlıq kimi qiymətləndirilməlidir? Məncə, yalnız kompleksi olan, aşağılıq sindromundan əziyyət çəkən adamlar belə düşünə bilərlər.
Artıq imperiya yoxdur və dövlətimiz 30 ilə yaxındır ki, müstəqildir, ancaq çox təəssüflər olsun ki, bu təfəkkür daşıyıcılarından hələ də tam xilas ola bilməmişik. Bir daha təəssüflə qeyd etməliyəm ki, bu cür adamlar indi daha çox radikal müxalifətin sıralarında cəmləşiblər və bir qayda olaraq onlara azarkeşlik edənlərdir. Onlar yenə dövlətə ağız büzür, dövlət məmurlarını, qulluqçularını yerli-yersiz lağa qoyur, onların əməyini dəyərləndirənləri, haqlarında xoş söz deyənləri “yaltaq” adlandırır, onları hər vəchlə ictimai qınaq obyektinə çevirməyə, gözdən salmağa, onlara şüurlu, riyakar və məkrli şəkildə psixoloji təzyiq göstərməyə çalışırlar. Bu adamlar gənclərin də tərbiyəsini pozur, onları sosial şəbəkələrdə ləyaqətli insanları alçaltmağa, təhqir etməyə sövq edirlər. Bir də görürsən ki, hələ ağzının sarısı getməyən, biliksiz, təcrübəsiz bir gənc dövlət, dövlətçilik üçün böyük işlər görmüş, cild-cild kitablar yazmış xadimin şəxsiyyətinə savadsız və ədəbsiz bir cümlə ilə özünəməxsus şəkildə qiymət verir. Bu adamlar kənardan nə qədər gülünc və tərbiyəsiz, səbatsız, nadan, cahil görünsələr də, bir araya gələndə, sürüləşəndə qorxunc, dağıdıcı kütləyə çevrilə bilir, yetişməkdə olan yeni nəslin əxlaqını pozurlar.
Daha çox Qərbin zahiri effektlərini yamsılamağa meyilli bu adamlar Qərbin özünün də mahiyyətini anlamaqda acizdirlər. Deyl Karnegi kimi müəllifləri oxumağı sevsələr də, anlamırlar.
Bu adamlar dövlət məmurları arasında rast gəlinən əliəyri, rüşvətxor adamları əllərində dəstəvuz edərək, hamını qaralamaq, əyri yolda görmək yolunu seçiblər. Sanki özləri süddən çıxmış qaşıqdırlar. Hələ əllərində heç bir səlahiyyət olmaya-olmaya min cür çirkli işlərə bulaşan, yüz oyundan çıxan, buradakı əliəyri məmurlardan bəxşiş, hesab alan, xaricilərin ölkəmizi öz təsirləri altına salmaq üçün verdikləri qrantları ana südü kimi halal sayan liderlərinin əməllərinə göz yumur, amma dövlətə sədaqətlə, namusla xidmət edən insanlara, onların fəaliyyətini dəyərləndirənlərə qarşı mənəvi terror aparırlar.
Bu adamlar son zamanlar hakimiyyət, hər hansı dövlət məmuru haqqında xoş söz deyən hər kəsə “yaltaq” damğası vurur, onu daş-qalaq eməyə cəhd göstərirlər. Bu kampaniyaya birbaşa qoşulmayan, özünü guya abırlı aparmağa çalışan digər, bir qədər tədbirli kateqoriya isə həmin qaragüruha dolayısı ilə qahmar çıxır, riyakar və hiyləgər fəndlərdən istifadə edir.
Yaltaqlığa gəldikdə isə, görkəmli alman filosofu Fridrix Nitsşe bu haqda yazırdı:
“Bəzən insanlara elə gəlir ki, onlar yaltaqlığa nifrət edirlər, ancaq bilmirlər ki, yalnız onun bu və ya digər formasından xoşları gəlmir”.
Bu adamlar da öz gözlərindəki tiri görmür, başqalarının gözündə tük axtarırlar. İnsanların bir-birinə xoş sözlər deməsi, bir-birinin əməyinə, şəxsiyyətinə, qabiliyyətinə müsbət qiymət verməsi, bir-birinə hörmətlə yanaşması, dövlətə sədaqətlə xidmət etməsi ancaq yaltaqlıq kimi yozulursa, onda dünyada yaltaq olmayan insan yoxdur. Dünyada, insanlar, millətlər, xalqlar, dövlətlər, sivilizasiyalar arasında sülh, əmin-amanlıq, xoşgörü, barışıq, qarşılıqlı, siyasi, iqtisadi, mədəni, mənəvi əlaqələrin olması üçün xoş sözlərə, obyektiv dəyərləndirmələrə, rəğbətli münasibətlərə həmişə ehtiyac var. Bu münasibətlərin dövlət quruculuğunda da mühüm rolu var və bu məsələlər bir çox məqamlarda siyasi etiket, subardinasiyadır. Hamının bir-birini söydüyü, təhqir etdiyi, əsassız, savadsız şəkildə tənqid etdiyi yerdə necə dövlət qurmaq, təşkilatlanmaq, komanda yaratmaq, idarə etmək, layihələr həyata keçirmək olar?! Axı siz nə vaxta qədər ordan-burdan eşitdiyiniz, şəkildə, kinoda gördüyünüz şeylərə inanacaq, fırıldaqçıların felinə düşəcəksiniz? Ya da nə vaxta qədər riyakarlıq, cığallıqla məşğul olacaqsınız? Digər tərəfdən, məgər müxalifətin öz sıralarında belə şeylər yoxdurmu? Hər şey özünüzün dediyiniz kimi, demokratikdirmi?
Siz mənə deyin görüm, AXCP sıralarında Əli Kərimlini tənqid edən bir adam qalıbmı? Barmağınızı qatlayın görək, Əli Kərimlinin iddiaları, mənəm-mənəmliyi, eqoizmi ucbatından indiyəcən AXCP-dən nə qədər adam gedib, neçə qrup ayrılıb, onun “şinelindən” neçə partiya çıxıb? Mən sayardım, ancaq buna çox vaxt lazımdır, həm də hamısının adı yadımda deyil. Keçən yazımda Əli Kərimliyə pay-püş, donos daşıyan, qohum-qardaşını onun yanına cangüdən, çayverən, çantadaşıyan düzəldən müxalifətçilər haqqında yazmışdım. Bəs bunlara nə ad qoyaq?
Bir nəfər hərəkat sədri, tanınmış iqtisadçı var. Cəmiyyət onu Əli Kərimlidən daha abırlı adam kimi tanıyır. Onunla hazırda ortaq dostlarımız olduğundan, mənə hörmətlə yanaşdıqlarından adını çəkmək istəmirəm. Ancaq elə məsələlər də var ki, deməmək olmur, dedizdirirlər.
Deməli, 2003-ci ilin Prezident seçkiləri ərəfəsində bu adamı bizim rayona seçki kuratoru təyin etmişdilər. Həm də yaxın günlərdə İsa Qəmbər rayona seçicilərlə görüşə gələcəkdi deyə, həmin görüşün təşkilinə nəzarət etməliydi. Adam gəldi və bütün müxalifət yığıldı Müsavatın qərargahına. Onun ilk sözü bilirsiniz nə oldu? “Gəlin qoyundan başlayaq. Qoyunu kim gətirəcək və kim kəsəcək?” Mən doğrusu, əvvəlcə karıxdım, qulaqlarıma inanmadım. Qoyun nədir, nə qoyunu? Az sonra başa düşdüm ki, söhbət İsa Qəmbərin ayağının altında kəsiləcək qurbanlıqdan gedir. Hərə yerdən bir söz dedi, biri qışqırdı, biri uladı, biri böyürdü və ara qarışdı, məzhəb itdi, ağız deyəni qulaq eşitmədi.
Burada bir haşiyə çıxıb demək istəyirəm ki, cəhbə və Müsavatın toplantıları üçün bu hal adidir və onlar buna “demokratiya” deyirlər. Dövləti də belə idarə etdikləri üçün bir ildən sonra qaçıb dağıldılar.
Nə başınızı ağrıdım, hərənin ağzından bir avaz gəldi və qoyun yaddan çıxdı. Bunu görən kurator hamını birtəhər sakitləşdirib dedi: “Əvvəlcə gəlin qoyun məsələsini həll edək, ondan sonra digər məsələlərə keçərik...”
İndi sizdən soruşuram, cənab cəbhəçi-müsavatçılar: o qoyun məsələsinin adını nə qoyaq?.. Yaltaqlıq yaxşıdır, yarınmaq yaxşıdır, bütləşdirmək yaxşıdır, ya fetişləşdirmək... Bəlkə, şəxsiyyətə pərəstiş daha yaxşıdır? Yaxud da elə milləti qoyun yerinə qoymaq...
İndi bu adamlar səhərdən-axşamacan sosial şəbəkələrdə boş-boş danışır, yazırlar ki, indiki hakimiyyət ölkəni idarə edə bilmir, korrupsiya belə oldu, inflyasiya elə oldu, qiymətlər belə qalxdı, rüşvət elə getdi, “rejim” getməlidir, demokratik seçki olmalıdır, hakimiyyətə yeni qüvvələr (yəni bunlar) gəlməlidir, xalq azad olmalıdır, sərvətlər ədalətlə bölüşdürülməlidir, neft pullarından xalqa pay verilməlidir və s. bir sürü boş, cəfəng söz.
Mənim sizə bir sualım var: siz o “demokratik” dediyiniz seçkini heç olmasa bircə dəfə öz təşkilatlarınızın bir məclisində, bir qurultayında keçirə bildinizmi? Mən 11 ildə görmədim. Arabir dava-dalaşla buna cəhd olunanda da, ara qarşıdı, məzhəb itdi və heç bir nəticə olmadı. Uzağa getməyək və Müsavat partiyasının son qurultayını xatırlayaq. Normal demokratik seçki keçirib, başqanlığı sakitcə ötürə bildinizmi? Bilmədiniz! Əvəzində nə oldu? Müsavat neçə yerə bölündü, parçalandı, pərən-pərən oldu və əvvəlkindən qat-qat zəiflədi. İndi soruşuram: siz Azərbaycanı da Müsvatın gününə salmaq istəyirsiniz? Budur sizin demokratiya anlayışınız?
Başqa bir misal. Etibar Məmmədovun AMİP sədrliyindən, Lalə Şövkətin Liberal partiyası sədrliyindən, İsa Qəmbərin isə Müsavat başqanlığından getməsi həmin partiyaların hamısını parçaladı və on dəfə zəiflətdi. Amma Heydər Əliyevin dünyasını dəyişməsi və İlham Əliyevin YAP sədri seçilməsi hakim partiyanın tükünü belə tərpətmədi. İndi mənə deyin görüm, hansı yaxşıdır? İdarəetməni kim yaxşı bacarır? Demokratiyanı kim daha düzgün dərk edir və şəraitə uyğunlaşdıra bilir? Əlbəttə ki, YAP, onun ideoloqları, rəhbərləri və funksionerləri. Bu baxımdan ölkəni ən yaxşı idarə edən də elə onlardır. Yoxsa siz onu çoxdan parçalayıb, satıb-sovurmuşdunuz...
Xalqa da hərənin ağzından bir avaz gəldiyi, ağız deyəni qulağın eşitmədiyi, küçədə güllə səslərinin eşidildiyi, populist, cırtqoz adamların nazir olduğu, Prezidentin sayılmadığı, böyük vəzifəli dövlət məmurları arasında ölüm-dirim savaşının getdiyi, ordudan siyasi məqsədlər üçün istifadə olunduğu, böyuk dövlətlərə ultimatumlar verən, öz gücünü və həddini bilməyən, dövlət əxlaqından məhrum insanların idarə etdiyi yox, məhz indiki kimi bir hakimiyyət lazımdır və faydalıdır.
Problemlər, əyintilər, qüsurlar, çatışmazlıqlar, əlbəttə, var. Harada yoxdur ki? İstənilən ölkəyə getsəniz və küçədə xırda bir sorğu keçirsəniz, insanların hökumətdən narazı olduğunu görəcəksiniz. 1996-cı ildə Türkiyənin Ankara şəhərinə ayaq basdığım ilk gün küçədə eşitdiyim ilk söz bilirsiniz nə oldu? Bir maşın yol hərəkəti qaydasını kobud şəkildə pozaraq, az qala yaşlı bir kişini vuracaqdı. Kişi onun ardınca əlini yellədərək dedi; “Dəvəyə dedilər boynun əyri, o da dedi ki, nərəm düz ki...” Amma Azərbaycandakı bayağı, yalan cəbhə təbliğatı Türkiyəni o qədər tərifləmişdi ki, elə bilirdim, orada hər şey idealdır. Eyni təbliğatı indi də Avropa və Amerika ilə bağlı aparırlar. Guya oralarda hər şey qüsursuzdur, amma bizdə bərbad. Habuki reallıq tamamilə fərqlidir və məsələyə tamamilə başqa rakursdan baxılmalıdır.
Ancaq ölkəmizdə müsbət işlər də görüldüyünü, dövlətimizin gücünə, dünyadakı mövqeyinə, beynəlxalq vəziyyətə, xalqımızın yetkinlik və anlayış səviyyəsinə uyğun islahatlar aparıldığını danmaq da olmaz. Doğrudur, bu islahatlar radikal deyil və olmamalıdır. Mövcud hakimiyyət ehtiyatlı olmağın zərurətini, məsuliyyətini hamıdan yaxşı anlayır, populist çağırışlara uymur və öz rasional siyasətini təmkinlə yürüdür.
