Everest haqqında çox şeylər eşitmişik. Bu, haqlı olaraq dünyanın ən yüksək dağı, dırmaşmaq üçün ən təhlükəli zirvələrdən biridir, inanılmaz rekordlar və dəhşətli ölümlər məkanıdır və təbii ki, Everest elm adamlarının əsrlər boyu açıqlaya bilmədiyi sirlər və tapmacalarla əhatə olunub. Everest bu səbəbdən dünyanın hər yerindən tədqiqatçıları, adi səyahətçiləri və peşəkar alpinistləri cəlb edir. Bu dağda insanı təəccübləndirəcək çox şeylər var.

Sagarmatha və ya Comolunqma kimi tanınan Everest zirvəsi Yer kürəsinin mübahisəsiz ən yüksək nöqtəsidir. Himalay dağlarında, Nepal və Tibet (Tibet Muxtar Bölgəsi, Çin) sərhədində yerləşir. Everestin hündürlüyü dəniz səviyyəsindən 8848 metrdir. Bu ölçmələr ötən əsrin ortalarında aparılıb, lakin 1999-cu ildə əldə edilən peyk şəkilləri bu dağın daha hündür ola biləcəyini göstərsə də son məlumatlar hələ ki, real təsdiqini tapmayıb.

Everest çox da qədim hesab edilmir. Tədqiqatçıların fikrincə, onun yaşı 50-60 milyon il arasında dəyişir.

Zirvəyə ilk dəfə 1953-cü ildə Yeni Zelandiyalı Edmund Hillari və Nepallı Şerpa Tenzinq Norqay qalxıb. Tədbir tarixin əlamətdar günlərindən birinə çevrilmişdi, çünki o ana qədər heç kimin iqlimə uyğunlaşma və hazırlıq nəzərə alınmaqla təxminən iki ay davam edən belə çətin yolu keçmək üçün kifayət qədər gücü, təcrübəsi və hazırlığı yox idi.

Bütün alpinistlər Everesti dırmaşmağa risk etmirlər. Bəzən hətta təlim keçmiş idmançılar da oksigen çatışmazlığına və ekstremal iqlim şəraitinə tab gətirə bilmirlər. Everestin zirvəsində orta temperatur mənfi 36 dərəcədir, lakin mənfi 60 dərəcəyə qədər enə bilər.

 Everestdə nə gündüzləri, nə də gecələri sakit və rahat hiss edə bilməzsiniz. Qaranlıq çökdükcə dağın zirvəsini əhatə edən buzlaqlardan kiminsə qışqırmasını xatırladan qəribə səslər eşidilir. Hələ 2018-ci ildə Hokkaydo Universitetinin Arktika Araşdırma Mərkəzinin tədqiqatçıları bu fenomeni izah etməyə çalışmışdılar. Onlar xüsusi seysmik sensorlardan istifadə edərək analiz aparmaq üçün ekspedisiyaya getdilər. Nəticədə gün batdıqdan sonra temperaturun düşməsi ilə buzun çatlamasının partlayıcı səsi arasında soyuq korrelyasiya aşkar etdilər.

Yeti izləri

Bir zamanlar bütün dünya az qala Yetiyə inanırdı. Bu, ingilis alpinist Erik Şiptonun 1951-ci ildə çəkdiyi fotoşəkildən sonra baş verib. Şəkildə qarda insan ayaq izinə bənzəməyən nəhəng bir ayaq izi aydın görünürdü.

Bu günə qədər təxribatçı fotoşəkillər şiddətli mübahisə mövzusu olaraq qalır.

Təbii ki, bir müddət sonra belə ayaq izlərinin fövqəltəbii varlığa aid olduğuna dair heç bir dəlil yox idi. Buna görə elm adamları bu yalana inanmaqdan imtina etdilər və qəribə ayaq izlərini həyat tərzinə görə fərqli ayaqları ola bilən ayılar və ya yerli tibetlilərlə əlaqələndirdilər.

Xəstə turistlərin mikrob və virusları Everestdə qala bilər

Boulderdəki Kaliforniya Universitetinin mikrobioloqları insan orqanizmində çoxalmağa öyrəşmiş mikrobların və virusların Everestin ekstremal şəraitdə, sıfırdan aşağı temperaturda, su çatışmazlığında və artan konsentrasiyalarda yaşaya biləcəyini aşkar etdikdə öz araşdırmalarına özləri inana bilməmişdilər. Alimlərin fikrincə, insan öskürsə və ya asqırsa, havaya buraxılan orqanizmlər dağın mikrobiomunda uzun müddət “yatmış” vəziyyətdə qala bilər.

“Ölü zonada” mikroplastiklər

Bəli, təəccüblənməyin, amma plastik demək olar ki, planetimizin hər küncünə nüfuz edib və Everest də istisna deyil. Alimlər bu materialın kiçik hissəciklərini 8000 metrdən çox yüksəklikdə aşkar ediblər ki, bu da "ölü zona" hesab olunur. Mikroplastiklər qar uçqunlarında və dağın zirvəsində axan çaylarda tapılıb. Dağdakı plastikin haradan gəldiyini soruşa bilərsiniz. Cavab olduqca sadədir. Tədqiqatçılar alpinistlərin üst paltarında polyester, akril və neylon parçalarının ola biləcəyini irəli sürürlər.

“Ölü zona” Everestdə bir növ kəşf sayıla bilər. İnsanlar 8000 metrdən çox hündürlükdə bu ərazinin yaratdığı təhlükəni dərhal dərk etməyiblər. Və bir səbəbə görə belə adlanır. Alpinistlər bunun öhdəsindən gələ bilsələr, onları həqiqətən şanslı hesab etmək olar. Məsələ burasındadır ki, “ölü zonada” praktiki olaraq oksigen yoxdur, bu da orqanizmin tez parçalanmasına və tükənməsinə səbəb olur. Həmçinin görülən cəsədlərin sayına görə şok, halüsinasiyalar və psixoloji travma riski də yüksəkdir.

Meyitlər

Nə qədər qorxulu səslənsə də, Everest sözün həqiqi mənasında meyitlərlə doludur. Zirvənin ətəklərində imkanlarını həddən artıq qiymətləndirərək çətin bir ekspedisiyaya yola düşən alpinistlərin və turistlərin cəsədləri ilə sözün əsl mənasında səpələnmişdir. Yarıqlar, qarlı aşırımlar, uçqunlar, çaşdırıcı təpələr və qayalıqlar – “zalım” dağın ətrafındakılar zarafatdan uzaqdır. Yüksəklikdə bir insana bir şey olarsa, çətin ki, ona tez kömək edən tapılsın. Bundan əlavə, bəzi insanların minimal çəki ilə praktiki olaraq yeməksiz pik səviyyələrə qalxdıqları üçün bu halda zirvədə uzun müddət yaşaması mümkün olmur.

Ötən əsrdə Everestdə 305-dən çox alpinist həlak olub. Statistika göstərir ki, qar uçqunları bütün ölüm hallarının təxminən 29%-ni təşkil edir. Orada ölümün əsas səbəbləri insanın diqqətsizliyi, hipotermiya və hündürlük xəstəliyidir. Təkcə 2015-ci ildə Everestdə 22 alpinist həlak olub. 2023-cü ildə isə 18 nəfər həmişəlik dağ silsiləsinin zirvəsində qalıb.

Everestə qədim dəniz fosilləri haradan gəlir?

Krinoidlər kimi 400 milyon illik fosillərin Yer kürəsinin ən yüksək nöqtəsində, hər hansı bir okeandan uzaqda tapılacağını kim təxmin edə bilərdi? Buna həqiqətə inanmaq çətindir, lakin bir zamanlar-milyonlarla il əvvəl indi Himalay olan ərazi həqiqətən okean dibinin bir hissəsi olmuş ola bilər. Planetin təkamülü və tektonik plitələrin yerdəyişməsi zamanı dağ silsiləsi suyun üzərində yüksəlib və indi gördüyümüz mənzərə zamanla yaranıb.

Qayalar

Planetimizdə baş verən iqlim dəyişiklikləri Everestə təsir etməyə bilməzdi. Hər il orada qar örtüyü getdikcə azalır, əlavə olaraq temperaturun əhəmiyyətli dərəcədə artması, ümumi topoqrafiyanı qurudur. Qar örtüyü kiçilir və istiləşir, bu da buz bloklarının və qaya parçalarının aşağı düşməsinə səbəb olur.

Himalayda tullanan hörümçək

Everestdə təkcə insanların izləri deyil, həm də faunanın heyrətamiz nümayəndələri var. Belə ki, tullanan hörümçəklər dağın zirvəsində yaşayır. Alimlər onları hətta 6000-8000 metr yüksəklikdə də müşahidə ediblər. Bu növ, artropodlar arasında “əsl alpinist”dir. O, nəinki əlverişsiz mühitə uyğunlaşıb, həm də şəbəkələrdən və qarşıdan gələn külək axınlarından istifadə edərək zirvələr arasında hərəkət etməyi öyrənib.

Tullanan hörümçək ailəsinin hörümçəkləri oksigen aclığı yaşamır və donmur, həmçinin şərait onlara narahat görünsə, dayandırılmış animasiyaya düşə bilirlər. Belə böcəklər çox kiçik, bir santimetrdən az böyüyürlər, lakin çox çevikdirlər və zəkası ilə seçilirlər. Məlumdur ki, onlar bir-birləri ilə siqnallar əsasında ünsiyyət qururlar və rəngləri fərqləndirməkdə də bacarıqlıdırlar.

Nubar Süleymanova, “İki sahil”