Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan ərazisi) tarixi baxımdan azərbaycanlıların əzəli torpaqları olub və burada yaşayan azərbaycanlılar əsrlər boyu mədəniyyətdə və iqtisadi inkişafda mühüm rol oynayıblar. Lakin XX əsrin ikinci yarısından etibarən ermənilər tərəfindən azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən məcburi köçürmələr, etnik təmizləmə və zorakı deportasiyalar nəticəsində bu ərazilərdə yaşayan azərbaycanlı əhali öz yurd-yuvalarından didərgin salınıb.

Bu fikir Milli Məclisin deputatı Müşfiq Məmmədlinin “Qərbi azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən sonuncu deportasiya dalğası” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. "İki sahil" məqaləni təqdim edir.

Sonuncu deportasiya dalğasının başlanması

1987-ci ilin noyabr ayında Ermənistanın Qafan şəhəri və onun ətrafında yaşayan azərbaycanlılara qarşı başlamış etnik təmizləmə kampaniyası, sonuncu böyük deportasiya dalğasının başlanğıcı kimi qəbul edilir. Bu dövrdə erməni millətçiləri və yerli hakimiyyət tərəfindən azərbaycanlılara qarşı sistemli olaraq təzyiq göstərildi və onları yaşadıqları əraziləri tərk etməyə məcbur etdilər. Deportasiyanın başlanğıc nöqtəsi kimi Qafan bölgəsi seçildi və burada yaşayan azərbaycanlılar öz evlərindən zorla çıxarıldılar. Bu proses nəticəsində minlərlə azərbaycanlı köçkünə çevrildi, onların əmlakı talan edildi və evləri yandırıldı. Qafan hadisələri Ermənistanın digər bölgələrinə də yayıldı və nəticədə, digər azərbaycanlılar da zorla köçürüldü.

Deportasiya dalğasının genişmiqyaslı olması və dövlət dəstəyi ilə həyata keçirilməsi göstərir ki, bu, sadəcə yerli iğtişaşlarla məhdudlaşmırdı. Əksinə, məqsəd sistemli şəkildə azərbaycanlıların Ermənistan ərazisindən çıxarılması idi. Bu hadisə, sonralar 1988-ci ildə başlayan və daha genişmiqyaslı etnik təmizləmə prosesinə çevrildi ki, bu da Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsinin alovlanmasına səbəb oldu.

Humanitar fəlakətin dərinləşməsinə gedən yol

Deportasiya zamanı azərbaycanlılar öz evlərini və əşyalarını tərk etmək məcburiyyətində qaldılar. Ermənilər tərəfindən onlara cəmi iki saat vaxt verilmişdi ki, bu müddət ərzində insanlar yalnız özləri ilə ən zəruri şəxsi əşyalarını götürə bilirdilər. Belə qısa müddət ərzində evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalan azərbaycanlılar, onlara məxsus mülkiyyəti və əmlakı geridə qoymağa məcbur oldular. Bu müddət ərzində erməni silahlı dəstələrinin onları təhdid etməsi və zor tətbiq etməsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı bu cür sərt davranışları humanitar fəlakətin dərinləşməsinə gətirib çıxardı.

Maraqlıdır ki, 1993-cü ildə Kəlbəcərin işğalı zamanı erməni tərəfi rəsmi olaraq yerli əhalinin çıxarılması üçün 10 saat vaxt verdiyini bildirmişdi, lakin bu iddia doğru deyil və azərbaycanlıların qarşılaşdığı humanitar böhranla müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ermənilər deportasiya zamanı azərbaycanlılara həqiqətən çox məhdud bir vaxt tanımış, onları həyati əhəmiyyət kəsb edən əşyalarını belə götürə bilmədən çıxmağa məcbur etmişdilər.

Deportasiya zamanı və ona qədər olan dövrdə azərbaycanlıların sıxışdırılması

Sonuncu deportasiyadan əvvəl də Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı çox sayda sıxışdırılma və ayrı-seçkilik halları mövcud olub. Sovet dövründə belə, Ermənistan ərazisində yaşayan azərbaycanlılar müxtəlif sahələrdə sıxışdırılırdılar. Onların sosial və iqtisadi hüquqları məhdudlaşdırılır, iş yerlərində və təhsil ocaqlarında təzyiqlərə məruz qalırdılar. Ermənistanın yerli hakimiyyəti tərəfindən azərbaycanlıların tutduğu vəzifələrdən çıxarılması, azərbaycanlı məktəblərinin bağlanması və mədəniyyət ocaqlarının ləğv edilməsi ilə bu proseslər daha da sürətləndirildi.

1987-1991-ci illər ərzində isə bu təzyiqlər daha da kəskinləşdi. Azərbaycana qarşı düşmənçilik siyasətinin güclənməsi fonunda Ermənistan hakimiyyəti azərbaycanlıların inzibati və ictimai vəzifələrdən uzaqlaşdırılmasına nail oldu. Eyni zamanda, onların məişət problemləri daha da artırıldı, torpaq və mülk məsələlərində hüquqları pozuldu. Bu dövrdə azərbaycanlıların Ermənistan ərazisində sosial-iqtisadi vəziyyəti daha da ağırlaşdı, nəticədə minlərlə insan ölkədən qaçmağa məcbur oldu.

Göyçə ərazisində mövcud olmuş yaşayış məskənlərimiz

Qərbi Azərbaycanda azərbaycanlıların məskunlaşdıqları kəndlər və qəsəbələr sonuncu deportasiyadan sonra tamamilə boşaldı və xarabalığa çevrildi. Xüsusilə Göyçə mahalında yerləşən Ağkilsə, Zod, Aşağı Şorca və Zərkənd kimi kəndlərdə yaşayan azərbaycanlılar zorla çıxarıldıqdan sonra bu yerlərdə heç kim məskunlaşmadı. Dağıdılmış və talan edilmiş evlər hələ də xarabalıq şəklindədir və bu ərazilərdə heç bir yaşayış bərpa olunmayıb.

Ermənilərin azərbaycanlılara məxsus yaşayış məskənlərini məhv etməsi, onların tarixi və mədəni irsini də məhv etmək məqsədi daşıyırdı. Bu kəndlərin xarabalığa çevrilməsi təkcə humanitar deyil, eyni zamanda, mədəni fəlakət hesab edilə bilər. Azərbaycanlıların bu ərazilərdə məskunlaşmasının qarşısının alınması və həmin yaşayış məskənlərinin yenidən bərpa edilməməsi, Ermənistanın etnik təmizləmə siyasətinin nəticələrindən biri kimi qəbul edilə bilər.

Bir sözlə, 1987-1991-ci illər arasında baş vermiş deportasiya dalğası və ondan əvvəlki təzyiqlər Qərbi azərbaycanlıların tarixinə və mədəniyyətinə ağır zərbə vurub. Bu deportasiya dalğası nəticəsində azərbaycanlıların dədə-baba yurdlarından qovulması və onların mülkiyyətinin məhv edilməsi, Ermənistanın sistemli etnik təmizləmə siyasətinin bir parçası olub. Bu gün həmin ərazilərdə azərbaycanlıların məskunlaşdığı kəndlər xarabalıq vəziyyətindədir və onların geri qayıtması üçün heç bir şərait yaradılmayıb. Bu tarixi ədalətsizliklərə nəzər salmaq, gələcəkdə sülh və ədalətin bərqərar olması üçün əhəmiyyətli bir addımdır.