Zəfəran -zəfəran çiçəklərinin qurudulmuş ləçəklərindən əldə edilən ədviyyatdır. Bütün dövrlərdə bu ədviyyat dünyanın ən bahalılarından biri hesab olunub. Zəfəran yüksək qiymət və böyük əmək ilə əldə edilir. Bir kiloqram ədviyyat toplamaq üçün 200 min çiçəyin ləçəyini toplamaq lazımdır. Bütün işlər əl ilə aparılır və toplama üçün çox az vaxt var - təxminən üç həftə. Dünyadakı bütün zəfəranın təxminən 90 %-i bir ölkədə - İranda yığılır.
Bu unikal çiçəyin ilk sənədli sübutu eramızdan üç min il əvvəl Mesopotamiyada tapılıb. O dövrdə yalnız yeməkdə deyil, həm də parçaların rənglənməsi üçün fəal şəkildə istifadə olunurdu. Sonralar zəfəranın adı Homer və Hippokratın əsərlərində çəkilir. Ehtimal olunur ki, “zəfəran” sözünün özü ərəbcə “sarı” kimi tərcümə olunan “azafran” sözündəndir.
Zəfəranın bu qədər baha olması ilə əlaqədar onun saxtası ilə məşğul olan fırıldaqçılar həmişə olub. Amma cəzalar da mövcud idi. Məsələn, İranda orta əsrlərdə cinayətkarların əlləri kəsilirdi. Almaniyanın Nürnberq şəhərində 14-cü əsrdən etibarən xaricdən gətirilən zəfəranın həqiqiliyini yoxlayan mütəxəssis vəzifəsi var idi.
Çox vaxt fırıldaqçılar zəfərana zərdəçal əlavə edirlər, o daha ucuz ədviyyatdır və rənginə görə zəfərana çox bənzəyir. Ancaq bilicilər saxtanı asanlıqla ayırd edə bilərlər. Zerdeçal sarımtıl rəngə malikdir, zəfəran isə qırmızımtıl rəngə malikdir. Həm də zəfəranı toz şəklində deyil, hər hansı digər ədviyyatla qarışdırmamaq üçün ləçək şəklində almaq tövsiyə olunur.
Avropaya zəfəran Səlib yürüşləri zamanı gətirilib. 16-cı əsrdən botanika bağlarında becərilməyə başlanılıb.
İranın zəfəran istehsalında dünya lideri olmasına baxmayaraq, qurmanlar ən yaxşı zəfəranın Kaşmir (Hindistan) əyalətində yetişdiyini deyirlər. İstehsalın mürəkkəbliyinə görə o, həm də ən bahalıdır: əvvəlcə zəfəranın ləçəkləri qurudulur və sonra suya batırılır, yalnız suyun dibinə enmiş ləçəklər sonrakı emal üçün uyğun hesab olunur.
Zəfəran, əlbəttə ki, çox bahadır - kiloqramı bir neçə min dollardır. Amma eyni zamanda kiçik şəkildə istehlak edilməlidir. Bu ədviyyatın 1 qramının bir insan üçün illik norma olduğuna inanılır. Aşırı doza sağlamlıq üçün çox təhlükəli ola bilər. Hətta ölümlə nəticələnən ağır zəhərlənmə halları da olub. İstifadə müddəti bitmiş zəfərandan da istifadə etmək tövsiyə edilmir. Onu qaranlıq yerdə 20 dərəcədən çox olmayan bir temperaturda hava keçirməyən bir qabda saxlamaq lazımdır.
1374-cü ildə hətta “zəfəran müharibəsi” adlı müharibə də baş verib. Tacirlər Livandan İsveçrəyə böyük bir zəfəran partiyası aparırdılar və Baron Becburq onlara hücum edir. Məkrli baron öz ordusu ilə bahalı ədviyyatı götürüb qalaya sığınır. Qəzəblənən tacirlər mallarının qaytarılmasını tələb edərək 14 həftə onu mühasirəyə alırlar. Sonda zəfəranı geri ala bildilər.
Zəfəran uzun illər insana sağlamlıq verə bilən ədviyyat hesab olunur. Bir insanın İngiltərədə 150 il yaşadığı və pəhrizinin əsasını çörək, yağ və zəfəran təşkil etdiyi məlum bir hadisə var. Qədim Roma yazıçısı Plini Elder isə iddia edirdi ki, bağçasında zəfəran becərən insan ölmür. Müasir tədqiqatlar göstərib ki, zəfəranın müntəzəm istifadəsi insana ahıl dövründə belə görmə problemlərindən uzaq olmağa yardım edir.
Nubar Süleymanova, “İki sahil”
