ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ

Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları

(tarixi-etnoqrafik oçerklər)

Giriş əvəzinə tariximiz və tarixşünaslığımız haqqında bir neçə söz

Türk Dövlətləri Təşkilatının yaranması qardaş xalqlarımızın müasir tarixində epoxal hadisədir və ortaq çoxəsrlik keçmişə, zəngin mədəni irsə dayanan türkçülük, turançılıq ideyalarının yeni geosiyasi formatda gerçəkləşməsi, qardaş xalqların sosial-mədəni birliyinin bərpa olunması üçün möhkəm bünövrə təşkil edir.  Türkçülüyün fikir babalarının və həyatlarını bu ölməz ideyaya təmənnasız xidmət amalına həsr etmiş millətçi vətənpərvərlərin arzuları çin olmağa başlayır. Dövlət başçılarının bütün maneələrə rəğmən atdıqları bu möhtəşəm addım faktiki olaraq üzv ölkələrdə yeni humanitar-ideoloji şərait yaradır. Ortaya qoyulan qətiyyətli siyasi iradənin ictimai və kütləvi fikirdə geniş inikas etməsi artıq ciddi və obyektiv zərurətə çevrilib. Əslində, türk dövlətlərinin siyasi, iqtisadi, elmi-texniki inteqrasiyası genişlənib dərinləşdikcə, sözsüz ki, xalqlarımızın mədəni-mənəvi konsolidasiya prosesləri də sürətlənəcəkdir. Əsas odur ki, türkçülük ideyası artıq deklarasiya mərhələsindən adlayaraq reallıq kəsb edib və müstəqil inkişaf xəttinə çıxıb. İndi hamılıqla qolumuzu çirmələyib ona yeni həyat verməli, bu tükənməz duyğu və düşüncə qaynağını ictimai gerçəkliyin mühüm faktoruna, hərəkətverici qüvvəsinə çevirməliyik. Elmi-akademik qurumlar, media, mədəniyyət və yaradıcılıq təşkilatları bu amal uğrunda səfərbər olunmalı, fəaliyyət prioritetlərimiz yeni milli-ideoloji reallıqla uzlaşdırılmalıdır. Xalqlarımızın bir-birini yaxından tanıması, türk dünyasının etno-mədəni vəhdət kəsb etməsi məqsədi ilə geniş spektrli tədbirlər görülməlidir.

Bu gün biz- gərək səmimi etiraf edək ki,- millətlər və cəmiyyətlər miqyasında nə özümüzü, nə də bir-birimizi lazım olduğu qədər tanımırıq. Hətta bəzi hallarda bir-birimizə yad və yabançıyıq.  Qohumluğumuzu, doğmalığımızı qəbul edənlər onun səviyyəsini yalnız ləhcələrimizin, dillərimizin yaxınlıq, oxşarlıq dərəcəsi ilə ölçür, başqa kriteriyaların ola biləcəyini ağıllarına da gətirmirlər. Etməyənlər kor tutduğunu buraxmayan kimi nəinki dilimizin, eləcə də inanclarımızın, yaşayış və idrak tərzimizin, sosial xasiyyət və dəyərlərimizin eyniliyini, yaxınlığını görməzliyə vurmaqda cəhl və  inadkarlıq göstərirlər. Ortaq keçmişimiz haqqında təsəvvürlər “sovet qardaşlığı”ndan o yana keçmir. Soy-kökümüzü, etnik kimliyimizi tanımağımız, milli varlığımızın başlıca şərti kimi dərk etməyimiz üçün kütləvi yaddaşı silkələməyə, təzələməyə, uyumuş və uyuşmuş hüceyrələri oyandırmağa, canlandırmağa ehtiyac böyükdür. Türklük şüuru cəmiyyətlər boyunca dalğa-dalğa yayılmalı, ən geniş kütlələri əhatə etməli, ictimai inkişafın yönləndirici və mərkəzləşdirici amili olmalıdır. 

Paradoksdur, amma bu acınacaqlı vəziyyətin yaranmasında özümüzü qınaya da bilmərik. Təhsil sistemimiz, mədəni-maarif şəbəkəmiz bundan artığına qadir deyil.  Bizi belə öyrədib, belə “proqramlaşdırıblar”. Gör neçə müddətdir, türkün birliyini istəməyənlər, məkr və zor üzərində ucaltdıqları şər səltənəti üçün təhdid sayanlar  onu bir ikən min yerə ayrımaq, parça-para eləmək, şüur və yaddaşına istədikləri kontenti “yükləmək” üçün dəridən-qabıqdan çıxır, nəfəs dərmədən, şeytani bir mütəşəkkilliklə çalışıb əlləşirlər. Kazanın işğalından üzübəri hesablasaq, az qalır, 500 il olsun. Yəni, beş əsr, yarım min il! Əlbəttə, bu davamlı çalışmalar nəticəsini verməli idi. Necə deyərlər, daş da olsaydı, əriyərdi. Əvvəl-əvvəl bizi əsir aldılar; tək torpaqlarımızı ələ keçirmədilər, beyinlərimizə, duyğularımıza da hakim kəsildilər. Sonra hərəmizə bir ad verdilər, bir kimlik düzəltdilər, hərəmizin ağzına bir “dil atdılar”. Bu adları, millətləri, dilləri mənimsətmək, beyinlərə yeritmək, hafizələrə pərçimləmək, ürəklərə qazımaq üçün minbir oyun qurdular, hər fürsətdən yararlandılar. Qanımıza qan qatdılar, sümüyümüzə sümük caladılar. Ortaq keçmişimizi qayçılayıb hərəmizə əlahiddə bir tarix biçdilər. Qazandığımız adlar, kimliklər, tarixlər onilliklər boyu qürur mənbəyimiz, iftixar qaynağımız oldu. Bizi ilkin mədəni məhvərimizdən qopardılar, ağzımızı keçilməz qayalıqlara, aşılmaz yarğanlara, dibsiz uçurumlara çevirdilər. Dirəndiyimiz sədləri yarıb keçməkdə çətinlik çəkdiyimizə niyə heyrətlənirik ki?..

Bu gün biz özümüzü azərbaycanlı (özbək, türkmən, qırğız, qazax, tatar...) kimi tanıyır, bu kimliklə dərk edir, dünyaya bu adla nişan veririk, dünya da bizim milli mənsubiyyətimizi belə bilir, belə qəbul eləyir. “Bundan sonra iki dünya bir ola, adımızı, milliyyətimizi, dilimizi danıb, kimliyimizdən imtina etmərik, namımızı- nişanımızı heç vəchlə dəyişmərik”,- birliyimizə soyuq yanaşanlar çox vaxt belə düşünür, bu düşüncə ilə türkçülüyü Azərbaycan, qazax, qırğız, türkmən, özbək, tatar... vətənpərvərliyinə qarşı qoyurlar. Amma əslində, bunlar bir-birini inkar edən yox, təsdiqləyən, tamalayan anlayışlardır. Azərbaycanlının (özbəyin, türkmənin, qırğızın, qazaxın, tatarın...) türk olduğu onsuz da bütün dünyaya, dosta da, düşmənə də gün kimi aydındır. Yetər ki, bu aydın həqiqəti ürəklərə, beyinlərə nəqş edək, ortaq dəyələrimizə xor baxmayaq, babalarımızdan əmanət aldığımız zəngin mədəni irsimizə, ən böyük sərvətimiz olan tariximizə sahib çıxaq.             

Biz eyni tarixin, eyni mədəniyyətin övladlarıyıq. Aramıza ayrılıq və nifaq salanlar bunu yaxşı bildikləri üçün ən amansız qəsdi tariximizə və mədəniyyətimizə yönəldiblər. Xalqlarımızın etnomədəni əlahiddəliyinə, müstəsnalığına, bənzərsizliyinə əsaslanan qondarma sosial psixologiya məhz tariximizin və mədəniyyətimizin təhrif olunması və saxtalaşdırılması üzərində qərarlaşıb. Vaxt ikən bu zərərli psixologiya ortadan qaldırılmalı, yerini qanıbir-canıbir qardaşların təbii və təmənnasız mədəni-mənəvi birliyinə söykənən vahid ailə dəyərləri tutmalıdır. Bu mənada desək ki, ümumtürk tarixi şüurunun formalaşdırılması, daha doğrusu, bərpa edilib, geniş kütlələrə aşılanması qarşıda duran ən kardinal məsələdir, zərrəcə yanılmarıq.

...Əsarət dövründə hər bir türk xalqına yalnız öz tarixini öyrənmək haqqı verilir, qardaş xalqlara münasibətdə aparıcı ideoloji xətt kimi isə özgələşmə, tarixi rəqabət və düşmənçilik tendensiyaları əsas götürülürdü. Əhəmiyyətsiz sərhəd toqquşmaları, qarşılıqlı taxt iddiaları üstündə baş verən xırda ixtilaflar əksər hallarda qədim və orta əsrlərin universal qanunauyğunluqları kontekstindən çıxarılaraq etnik-sosial dözümsüzlük həddində şişirdilir və “qardaş qırğınları” kimi qələmə verilirdi. Ona qalsa, bütün bəşəriyyətin qədim tarixi az qala bütövlüklə “qardaş qırğınları”ndan ibarətdir. “Qaranlıq” çağlardan danışarkən mütləq nəzərə almalıyıq ki, bu dövrdə əsasən hakimiyyət, qisasçılıq, soyğunçuluq məqsədi güdən “müharibələr xalq həyatının daimi funksiyalarından biridir” (Lev Nikolayeviç Qumilyov). Bəli, xan oğullarının “dava-dalaşları” ictimai asayişə ziyansız ötüşmürdü, amma sadə xalq bu qarşıdurmalarda hansı tərəfi tutacağını özü müəyyənləşdirir, yaxud da (daha çox) neytral qalırdı. Döyüşçülər isə muzdla vuruşduqlarından çox asanlıqla qalibin tərəfinə keçə bilirdi. Ümumilikdə götürdükdə, müsəlman türklər - inanc və dünyagörüş imperativlərinə təhlükə yaranmadığı hallarda dinqardaşları tərəfindən üzləşdikləri işğalçı müharibələri anlayışla qarşılayır və hökumət dəyişkliklərinə loyallıq göstərirdilər.      

Diqqət yetirdikdə sezmək çətin deyil ki, türklərə münasibətdə separatçılıq sovet tarixşünaslığının ən ümumi səciyyəsidir: orta əsrlərdən başlayaraq, türklərin tarixi ölkələr, bölgələr, şəhərlər, hadisələr, məşğulluq sahələri, sənətlər və s. və i.a. üzrə “xırdalanıb”, lokallaşdırılıb, miqyasca kiçildilib, fundamental problemlərin, ortaq tarixi təmayüllərin öyrənilməsi hər vasitə ilə angəllənib və bunun hamısı da “tarixşünaslıq elmində ixtisaslaşma və differensiallaşma” tələbi ilə əsaslandırılırıb. Həqiqətdə isə bu vəsilə ilə ortaq tariximizin ana xətləri qırılıb, daxili harmoniyası pozulub, rəqəmlər və adlar bolluğunda vahid inkişaf məntiqi it-bata və dolaşığa salınıb, hadisələrin etnososial, ənənəvi aspektləri səbəbiyyət əlaqələri zəncirindən qəddarcasına qoparılıb. Nəticə göz qabağındadır: xalqlar ortaq keçmişlərindən bixəbər qalıblar. Bu gün sözügedən separatçılıq təmayülünün acı nəticələrini aradan qaldırmağa cəhd edərkən qarşıda duran vəzifələrdən biri də, fikrimizcə,  mövcud tarixi tədqiqatların vahid mərkəzdə toplanılmasıdır. İş belə gətirib ki, təqribən yüz il ərzində türk xalqlarının hər biri öz tarixini “böyük qardaş”ların nəzarəti altında müstəqil şəkildə öyrənməli olub. Belə olduğu təqdirdə bir dövlət təsisatında aşkarlanmış faktlardan başqalarının xəbərsiz qalması labüddür. Eyni hadisələrin Qazaxıstanda bir cür, Tatarıstanda (ölkələrin adlarını dəyişmək də mümkündür) başqa cür təfsir edilməsi istisna deyil. Fikrimizcə, Beynəlxalq Türk Akademiyası və analoji qurumlar türk xalqları tarixi ilə az-çox bağlılıq kəsb edən tədqiqat əsərlərinin inventarlaşdırılması işini yerinə yetirməklə faktik arsenalın hamı üçün  əlçatan olmasına mühüm töhfə verə bilər.      

Dünya tarixşünaslığında Qərb metodologiyasının  hökmran mövqe qazanması imperiya ideoloqlarının manipulyativ-saxtalaşdırıcı fəaliyyətinə xüsusilə geniş meydan açıb. Tarixin elm, yoxsa sənət olması, tarix yaradıcılığına münasibətdə Qərb və Şərqi hələ qədim zamanlardan fərqləndirən, ayıran əsas məsələlərdən idi. Fikir ayrılığı bütün sahələrdə olduğu kimi burada da Qərb yanaşmasının qələbəsi ilə “həll edildi”, tarixşünaslıq bütün dünyada elm kimi öyrənilməyə başladı (baxmayaraq ki, bu günün özündə də tarixşünaslığın elm olmadığını açıq-açığına bəyan edən Nial Ferqyuson kimi dünya şöhrətli tarixçilər az deyil). Bununla tarixin öz əsl sahibindən- xalqdan alınıb bir ovuc tarixşünasın inhisarına verilməsi rəsmiləşdi,-demək, zənnimizcə, hadisənin mahiyyətini düzgün ifadə edir. Tarixin də fizika, kimya, riyaziyyatla eyni “hüquq”da bir elm sahəsinə çevrilməsi ilə Şərqə məxsus minillik spesifik tarix şüuru və tarix nəzəriyyəsinin üstündən qələm çəkildi. Nəticədə onun zəngin yaradıcılıq ənənələri, ən əsası isə xəlqilik və kütləvilik kimi xarakterik xüsusiyyətləri sıradan çıxarıldı və bu da ilk mənbələrin məqsədyönlü təfsirində imperiya ideoloqlarının əlinə göydəndüşmə imkanlar verdi. Rasional Qərb qəliblərinə sığmayan qədim Şərq mənbələrinin dini-mistik, obrazlı-bədii yanaşma tərzi “metodoloji əksliklər” bəhanəsi ilə elmi tarixşünaslıqdan ya çıxdaş edildi, yaxud da ciddi redaktəyə məruz qoyuldu.

Məlumdur ki, müsəlman dünyasında tarixşünaslıq İslamın yayılması prosesləri ilə bağlı olub, ilk mərhələdə ədəbiyyatın bir qolu kimi anlaşılıb. Görkəmli türk tarixçisi Xəlil İnalcıq bu fenomeni “dastani tarixçilik” adlandırır. Tarixnamələrin bədii dillə, səc`li (bədii, bəzəkli, qafiyəli) nəsrlə, yaxud mənzum şəkildə yazılması da bununla əlaqədardır. Təbiri caizsə, ədəbiyyatla tarix “iç-içə yaşayır”. Firdövsinin, Nizaminin əsərlərində tarixi təfəkkürlə bədii təxəyyülün həqiqi “sərhəd”lərini müəyyənləşirmək belə mümkünsüzdür. Bu dövrdə real tarixi hadisələr nağıl, əfsanə, rəvayət, şərqi və türkü, dastan, mənzum roman kimi ədəbi janrların tərkib hissəsini, ən azından, başlıca mövzusunu təşkil edir və kütlələrə bədii ifadə üsulları ilə çatdırılırdı. Şərqdə ədəbi-bədii zövq meyarlarının formalaşmasında və İslam tarixi şüurunun təbliğ olunmasında mühüm rol oynamış qissəxanlar (başqa adla, şahnaməxanlar) əhalinin gur toplaşdığı bazar və meydanlarda bu gün bizim sırf bədii hekayələr bildiyimiz məşhur əsərlərdən süjet və fraqmentləri əyləncəli bir şəkildə nəql edir, xalq arasında yayırdılar. Geniş kütlələr dövlətçilik prinsiplərini, hökmranlıq, idarəçilik, sülh və müharibə qanunlarını bu yolla öyrənir, baş verən hadisələrə də həmin biliklər əsasında qiymət verirdilər. Yəni tarix bilgiləri ictimai rəyin başlıca meyarı rolunu oynayırdı.

Sonrakı mərhələdə ədəbiyyat dinə birbaşa xidmət edən elm və sənətlər sistemindən ayrılsa da tarixşünaslığın “dastani” və “kütləvi”mahiyyəti dəyişmir. Böyük özbək şairi Əlişir Nəvainin həm də ilk böyük türk tarixşünaslarından olması (“Tarixi-ənbiya və hükəma”, “Tarixi-müluki-əcəm” əsərləri buna sübutdur) heç də nadir istisna deyil. Tarixi subyektlərin (dövlətlər, hökmdarlar, şəxsiyyətlər və s.) tanıdılması, təbliği, cərəyan edən hadisələrin sənədləşdirilməsi məqsədi ilə yazılan mətnlər eyni zamanda ədəbi əsərlər sayılır, yüksək əxlaqi-mənəvi dəyərləri tərənnüm edirdi. Bu əsərlər təsvir olunan dövrün geniş sosial-mədəni mənzərəsini canlandırmaq, hadisələrin alt qatını, mündəricəsini, məntiq və motivasiyasını, belə demək mümkünsə, tarixin etika və fəlsəfəsini, hökmdarlıq etiketini, habelə sosial-etnik təsisatların inkişaf dialektikasını əks etdirmək baxımından unikal mənbələrdir. Təəssüf ki, yeni dövrdə tarixi sırf xronika çərçivəsində öyrənməyə başlayan müasir tarixşünaslıq elmi bu zəngin irsi qatı təftişçiliyə məruz qoyur, ən yaxşı halda isə “izafi nağılçılıq və bəzək-düzəyinə” (bədii ifadə tərzinə) görə onu ədəbiyyat tarixinin predmeti elan edir. Ədəbiyyat tarixçiləri isə haqlı olaraq, ədəbiyyatda tarixi deyil, tarixdə ədəbiyyatı öyrənməyə üstünlük verirlər. Doğrudur, L.Qumilyovun da qeyd etdiyi kimi, Şərq müəlliflərinin əsərlərini tərcümə və şərh edən filoloq-şərqşünasların elm qarşısında xidmətləri böyükdür, amma bununla belə müşahidələr, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq tarixin  kütləviliyindən artıq əsər-əlamət qalmadığını göstərir. Yaxud, xüsusən sovet dövründə quru, sxematik ideoloji ehkamların diqtəsi altında “xalq üçün” tarixi mövzularda ədəbi əsərlər yazılırsa da, artıq əvvəlki rezonansı doğurmağa qadir deyil. Zaman keçdikcə elm (o cümlədən, tarixşünaslıq) insandan, onun gündəlik həyatından və mənəvi əsaslardan sürətlə uzaqlaşır, bəşəri dəyərlərdən ayrı düşür, elmi biliklər yalnız sivilizasiyanın, iqtisadi inkişafın xidmətkarına çevrilir və bütün bu kolliziyalar kontekstində Şərq tarixşünaslıq konsepsiyası lazımsız muzey eksponatı kimi bir tərəfə atılıb unudulur, əsrlər boyu dinə, əxlaqa, humanizmə, mənəviyyata əsaslanan böyük bir ənənə aradan çıxarılır və onun yerini “tarix tarixçilər üçündür” paradiqması tutur.

Biz, bu gün, əlbəttə, bununla razılaşmaya bilərik, amma unutmaq olmaz ki, Qərb relsləri üzərində şütüyən tarix qatarını əski yoluna döndərmək cəhdləri bütün hallarda uğursuzluğa məhkumdur. Necə deyərlər, tarixin (və tarixşünaslığın!) təkərini geri fırlatmaq mümkün deyil. Amma əvəzində, zənnimizcə, ümumtürk tarixinə dair ilkin məxəzlərin adekvat şəkildə araşdırılmasına, qaynaqların mövcud təfsirlərini tutuşdurmaq, yoxlamaq yolu ilə yeni akademik və populyar nəşrlərin hazırlanmasına ləngimədən başlaya bilərik və başlamalıyıq. Onsuz da qədimə getdikcə, türklərin tarixinə dair narrativ və artefaktlar son dərəcə azdır. Ümumi türkoloji qənaətə görə, dərin köklərə və zəngin ənənələrə malik çöl mədəniyyəti oturaq xalqların sivilizasiyası ilə müqayisədə cüzi öyrənilmişdir. Səbəb isə köçəri çöllülərin maddi mədəniyyət qalıqlarının əsasən keçə, dəri, ağac və xəz materiallar üzərində saxlanılması və bu daşıyıcıların daşa nisbətən tez korlanması, çürüyüb sıradan çıxmasıdır. Odur ki, orta əsr mənbələrinin, o cümlədən, başqa dillərdə yazılan narrativ mənbələrin daha dərindən araşdırılmasına ehtiyac böyükdür. Türkiyə alimləri bu istiqamətdə böyük bir yol qət ediblər. Sovet mənbəşünaslığının nailiyyətlərindən də imtina olunmamalı, həqiqi elmi baxışlardan, “səmərəli rüşeym"lərdən mütləq bəhrələnməliyik.  

Lakin bu, tədqiqatın yalnız bir aspektidir və tarixi mənbəşünaslığın çoxcəhətliliyini tam əhatə etmir. Qədim müəlliflərin məlumat çatışmazlığı, materialların təqdim edilməsində bədii normaların dominantlığı, bununla bağlı çatışmazlıqlar və s. öz yerində, ancaq bir çox məxəzlərin aprior olaraq tendensioz xarakter daşıması heç bir halda nəzərdən qaçırılmamalıdır. Saray vaqeənəvisləri, kilsə salnaməçiləri tarix əsərlərini qələmə alarkən bir qayda olaraq hakim sülalələrə, dini-mədəni-siyasi  konsepsiyalara xidmət göstərmiş, sifarişçilərin mədh edilməsi, yüksəldilməsi məqsədi güdmüş, hadisələrin təsvir və şərhində məqsədəmüvafiqliyi gözləmişlər. Bu baxımdan L.Qumilyovun Orxon-Yenisey kitabələrini belə “təşviqat” hesab etməsi paradoksal olduğu qədər maraqlıdır. Xəlil İnalcıq isə Osmanlı dövlətinin yaranmasından (1299) bəhs edən “Aşıqpaşazadə tarixi”ni (XV əsr), habelə təməli Yazıçıoğlu Əli tərəfindən (“Təvarixi-ali-səlcuq”, XV əsr) tərəfindən qoyulan “Qayı nəzəriyyəsi”ni “əfsanə” adlandırır, bunların hər birinin əvəzinə daha real hadisə və faktlar təklif edir. Xəlil bəyin fikrincə, bütün siyasi mahiyyətinə baxmayaraq həm Aşıqpaşazadənin, həm Yazıçıoğlu Əlinin əsərlərində doğru-düzgün faktlar da yox deyil, amma “əfsanə”lərlə gerçəkləri bir-birindən ayırmaq üçün ciddi araşdırıcı iş aparılmalıdır. Onun sözlərinə görə, tarixi hadisə və şəxsiyyətlərin müasirləri baş verənləri daha dəqiq təsvir edirlər. Üstündən onilliklər, hətta əsrlər keçdikdən sonra yaddaşa və ya rəvayətlərə əsasən tərtib edilən tarixnamələr isə bir qayda olaraq siyasi-ideoloji mahiyyət daşıyır; odur ki, həmin əsərlərə skeptik yanaşma tərzi tarixşünaslar üçün zəruri tələblərdəndir. Qeyd etməliyik ki, bu, fundamental və müstəsna dərəcədə önəmli bir imperativdir. Məlumdur ki, sovet dövründə Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqlarının tarixi böyük həcmdə rus-pravoslav kilsəsinin salnamələri əsasında yazılmışdır. Halbuki aşağıda da görəcəyimiz kimi, kilsə salnamələrinin qələmə alınması ilə təsvir olunan hadisələrin baş verdiyi dövrlər arasında yüz-iki yüz illik zaman fərqi müşahidə edilir. Üstəlik L.Qumilyovun bir fikri də daim diqqətdə saxlanılmalıdır ki, “xalqın tarixini istisnasız şəkildə onun əleyhdarlarının mövqeyindən öyrənmək olmaz”!            

Türk Dövlətləri Təşkilatına üzv ölkələrdə tarix elmi qarşısında duran digər bir əsas vəzifə ümumi-konseptual mövzulara üstünlük verməklə mövcud yanaşmaların ələkdən keçirilməsi, “ideoloji qılçıq və kəpəkdən” təmizlənməsinə nail olmaqdır. Son yüz ildə aparılmış tarixi tədqiqatların əksər hissəsi imperiya ideologiyasına qulluq edib. Əlbəttə, tarixi xronologiya olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Lakin orası da var ki, xronoloji araşdırmalara ifrat aludəçilik, tarixçiliyi quru rəqəmçilik və əhvalatçılıqla əvəzləyib. Yeni şəraitdə bütün bu xususlar nəzərə alınmalı, bir ideoloji konseptin başqa biri ilə əvəzlənməsinə əsla yol verilməməli, obyektivlik prinsipi gözlənilməlidir.

...Beləliklə, bu ümumi, bir qədər nəzəri, lakin real praktiki fəaliyyət üçün müstəsna əhəmiyyətə malik mülahizələrdən sonra düşünürük ki, əsas mətləbə keçə bilərik.

Ondan başlayaq ki, Qızıl Orda və onun dağılması ilə meydana çıxan tatar xanlıqlarının tarixi ümumtürk tarixşünaslığı üçün bir neçə cəhətdən aktual mövzudur. Birincisi, ona görə ki, Qızıl Ordaya həsr olunan tədqiqatlarda indiyə qədər monqol ünsürünün qabardılması hesabına türk ünsürü bilərəkdən arxa plana keçirilib. Halbuki faktlar tarixinin ilk yaranış dövründə etnik mənsubiyyətcə yarıtürk-yarımonqol səciyyəsi daşıyan bu fövqəldövlətin sonrakı mərhələlərdə tam bir türk dövlətinə çevrildiyini isbat edir. Özbək xanın səltənət zamanından etibarən Qızıl Orda həm də müsəlman dövlətidir. Törəmə xanlıqlara gəlincə, bunlar qeyd-şərtsiz sırf türk-müsəlman dövlətləridir. Elə buna görə də biz həm ana dövləti, həm də onun törəmələrini türk-İslam dövlətləri kimi təqdim edir, bu zaman həmin təsisatların ümumtürk tarixində roluna əsaslanır və qiymətləndirmədə bu meyarı əsas götürürük.

İkincisi, Qızıl Orda və onun törəmələrinin tarixi hətta onların süqutundan sonra da ümumtürk tarixinin mühüm bir qismini təşkil edir. Kazan, Həştərxan, Krım xanlıqlarının, Noqay uruqlarının tarixini ətraf müsəlman dövlətləri ilə münasibətdə öyrənmədən XIII-XVIII əsrlər ərzində türk coğrafiyasında baş verən əksər taleyüklü hadisələrin həqiqi mahiyyətini anlaya bilmərik. Kazan (1552) və Həştərxanın (1556) işğaldan azad edilməsi uzun müddət qonşu və qohum tatar xanlıqlarının xarici siyasətində prioritet istiqamətə çevrilir (müvafiq oçerklərdə bu haqda ətraflı söhbət açılır). Həştərxanın işğalından sonra çarizmin inadla Qafqaza can atması Osmanlı dövlətini də məsələyə aktiv müdaxilə həddinə çatdırır. 1569-cu il məşhur Həştərxan yürüşü Osmanlının işğal altına düşən tatar xanlıqlarının azad edilməsi siyasətinə ən parlaq nümunədir. Sədrəzəm Sokullu Məhməd Paşanın Don və Volqa çayları arasında kanal qazdırıb Qara dənizlə Xəzəri birləşdirmək planının ən başlıca hədəfi rusların Aşağı Volqa hövzəsindən qovulmasından, beləliklə, Şimali Qafqazın təhlükəsizliyinin təminatından ibarət idi. Məhməd Paşa həm də Səfəvilərlə müharibədə rəqibə arxadan zərbə endirmək imkanı qazanmaq, Osmanlı dövləti ilə onun müttəfiqləri olan Türküstan xanlıqları arasında əlaqə yaratmaq məqsədi güdürdü. Göründüyü kimi, sadalanan amillər ümumtürk tarixinin vacib epizodları olub, sıx əlaqədə öyrənilməlidir. Bunları bir-birindən ayırmaq və əlahiddə şəkildə araşdırmaq özümüzü bəri başdan uğursuzluğa məhkum etmək deməkdir. Böyük maraq doğuran məsələlərdən biri də Qızıl Orda torpaqları uğrunda mübarizə ideyasının XVIII əsrdə belə yaşamasıdır. Rus tarixşünaslığında Nadir şah Əfşarın ömrünün son illərində Dağıstanı ram etdikdən sonra Həştərxan üzərinə yürüşə çıxmaq niyyətində olması fikri kifayət qədər populyardır.    

Üçüncüsü, tatar xanlıqlarının işğalı bütün türk dünyasının taleyində dərin iz buraxmış dönüş nöqtəsidir. Bu, çar Rusiyasının türk xalqlarına münasibətdə ardıcıl olaraq yeritdiyi çoxəsrlik müstəmləkə siyasətinin başlanğıc və mərkəzi mövzusudur və sonradan başımıza gətirilən bütün fəlakətlərə işıq salır.

Başqa səbəblər də sadalamaq olardı, amma, zənn edirik, uzatmağa lüzum yoxdur.                        

Oxucuya təqdim etdiyimiz oçerklərin spontan şəkildə yaranması, müəllifi qələmə sarılmağa az qala məcbur etməsi də bir başqa ciddi aspektdir. Bəli, bu silsilə adi qaydada qabaqcadan planlaşdırılmadan, tamam ayrı bir mövzunun araşdırılması əsnasında ortaya çıxan zərurətdən doğdu. İşin əvvəlində akademik tarixşünaslığın tədqiqat sərhədlərini “aşmaq”, siyasi tarix sferasına daxil olmaq kimi bir niyyətimiz qətiyyən yox idi. Biz yalnız türk xalqlarının mədəni işğalı mövzusunu tədqiq etməyə çalışır, siyasi işğalın total dəyişdirici aspektlərini araşdırmaq, xristianlaşdırma, ruslaşdırma, özgələşdirmə kimi zorakı assimilyativ proseslərin ümumi cəhətlərini üzə çıxarmaq və səbəblərini təhlil etmək məqsədi güdürdük. Əlbəttə, mövzumuz siyasi işğalla qırılmaz şəkildə bağlı olduğu üçün tarixi hadisələrin gedişatını təbii bir maraqla dərindən öyrənməyə çalışırdıq, amma səmimi şəkildə etiraf edək ki, tədqiqatın bu səmtə yönələcəyi və belə uzağa gedəcəyi ağlımıza gəlmirdi. Əvvəl-əvvəl təfərrüata varmadan sadəcə onu göstərmək istəyirdik ki, tarixin ruhu sənədlərdən, xatirələrdən, şahid ifadələrindən daha çox mədəni dəyərlərdə- adət-ənənələrdə, vərdişlərdə, qadağalarda, stereotip və arxetiplərdə, həyat və düşüncə tərzində təzahür edir və tarix-mədəniyyət sinkretizminin araşdırılmasına dəruni bir ictimai-kütləvi ehtiyac var. Ara-sıra ürəyimizdən keçirdi ki, kaş mütəxəssislərimiz tarixi hadisələrin zaman oxu üzərində ardıcıl yerləşdirilməsi ilə kifayətlənmədən, təkcə faktologiya ilə məşğul olmayıb, həm də (və bəlkə daha çox!) siyasi hadisələrin cəmiyyət həyatındakı təsir və izlərini təsbit edəydilər. Zira gəlmə rejimlərin yerli etnos və xalqların sonrakı mədəni-mənəvi taleyində oynadığı mənhus rol da işğalçı yürüşlərin təsviri qədər dəqiqliklə aşkarlansaydı, tarixşünaslığımız bundan yalnız və yalnız qazanardı! Elə ilk baxışdan sezilirdi ki, işğal proseslərinin tədqiqində ictimai davranışların mühüm tənzimləyiciləri olan türk törəsinin, şəriət hökmlərinin, hakimiyyət etiketinin tarixi hadisələrə inikası məsələsi diqqətdən kənarda saxlanılıb. Halbuki törə, yasa və şəriət normalarının, inanc, adət və ənənələrin siyasi proseslərə, ictimai münasibətlərə, o cümlədən, kütləvi müqavimət hərəkatlarına yönləndirici və təhrikedici təsiri inkarolunmazdır.

İşğal fenomeninin özü də lazımınca araşdırılmayıb. Aydın məsələdir ki, işğal hər bir halda cəbr hadisəsidir; heç kəs öz xoşu ilə başqasına itaət etməz, buna ancaq məcbur ola bilər. İşğal ən humanist təzahüründə belə zorakılıq aktıdır və bu zorakılıq ərazi və əhali üzərində nəzarətin istilaçı rejimin əlinə keçməsi, idarəçiliyin, qanunçuluq tərzinin, ictimai iyerarxiyanın, qərarlaşmış münasibətlər sisteminin dəyişməsi ilə məhdudlaşıb qalmır, rəsmi hüdudları yıxıb-aşmağa, cəmiyyətin daha dərin qatlarına nüfuz edərək, ictimai və şəxsi həyata, məişətə, insanların duyğu, düşüncə və inanclarına da hakim kəsilməyə can atır. Qarşı tərəf də özünüqoruma instinkti ilə təcridedici mədəni-mənəvi mexanizmləri (cəmiyyətin özününkülərə və özgələrə bölünməsi, adi dünyəvi vərdişlərin dini qanunlara müncər edilib sakrallaşdırılması və radikallaşdırılması, ailə və məişətin kənar aləmə qapalılığı, ictimai  proseslərdən şüurlu izolyasiya meylləri və s.) səfərbər edərək kəskin müqavimət göstərir. Bu, müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən hərbi-siyasi cəhətdən təşkilatlanmaq iqtidarında olmasa da, uzun müddət (bəzən əsrlərcə) davam edən fərdi-qrupşəkilli latent müqavimətdir və cəmiyyət həyatının dərin qatlarına “çökərək” çıxılmazlıqdan doğan mənəvi parçalanma, qarşıdurma potensiyası daşıyır. Bir sözlə, işğal- siyasi, iqtisadi, hərbi, dini-mədəni əsarət altına düşən cəmiyyətləri labüd olaraq həllimüşkül ziddiyyət və əksliklər girdabına salır. Barışmazlıq, nihilizm, yetərsizlik kompleksindən doğan mənfi emosiyalar, dərin depressiv əhval-ruhiyyə belə cəmiyyətləri xarakterizə edən əsas xüsusiyyətlərdir. Bizim də fikrimiz işğal mövzusunun, bax bu cəhətlərini, türk xalqlarının mədəni köklərindən qoparılma üsullarını araşdırmaqdan, müqavimət əzmini əks etdirməkdən ibarət idi. Təməl mənbə kimi isə siyasi tarixin qarmaqarışıq hadisələrinə yox, zəngin ədəbi-mədəni irsimizə istinad etməli idik. Bu qədər!  

Lakin işin gedişində işğal fenomenini kompleks şəkildə, bütün təsir və əks-təsir vasitələri ilə bir küll halında fəhm etmək üçün ondan əvvəl baş verənlərin mütəmadi şəkildə çözələnməsinə ehtiyac yaranır, çözələdikcə də siyasi hadisələrin gur axarına qoşulub ziddiyyətlər burulğanına düşməmək mümkün olmurdu. Hadisələrin izahı müəllifdən-müəllifə, əsərdən-əsərə dəyişir, bəzən bir-birinə daban-dabana tərs düşürdü. Məntiqsizlik, saxtakarlıq faktları baş alıb gedir, bəzən “üzə durur”, bəzən elə ilk baxışdanca qərəzli (ideoloji) münasibəti faş edir, ortaya dolaşıq və acınacaqlı bir mənzərə çıxırdı. Qaranlıq məqamlara tamam başqa bir baxış bucağından, ümumtürk mədəni imperativləri rakursundan nəzər yetirmək həvəsi bizi hər dəfə siyasi tarixin taleyüklü hadisələrinə yenidən və yenidən qayıtmağa, bunların hər birini oxşar hadisələr kontekstində təkrar-təkrar  araşdırmağa, mövcud təfsirlərə skeptikcəsinə  yanaşmağa vadar edirdi. Azərbaycanda (bəlkə o biri türk dövlətlərində də!) Qızıl Orda kimi günya miqyaslı bir fövqəldövlət, habelə onun törəmələri haqqında populyar tipli ətraflı bir materialın indiyə qədər olmaması da bu oçerklərin qələmə alınması üçün əlavə təkan verirdi.

Bir sözlə, müəyyən mərhələdə inanıb əmin olduq ki, işğalın mədəni fazasının köklü-köməcli araşdırılması üçün onun siyasi fazasının və bu fazanı formalaşdıran ana tendensiyaların aşkarlanması zəruridir. Yəni iki mövzunun kəsişməsi bunlardan birini (siyasi tarixin mühüm hadisələrini) o birisinin (mədəni transformasiyaların) anlaşıqlı şəkildə aydınlaşdırılması və əsaslandırılması üçün mütləq şərtə çevirirdi. Siyasi tarixə müdaxilə etmədən qarşıya qoyduğumuz məqsədə çata bilməyəcəyimizi getdikcə bütün çılpaqlığı ilə anlayırdıq. Türk xalqlarının məruz qaldığı mədəni-mənəvi ekspansiyanın kökü işğalaqədərki tarixin dolanbaclarında gizlənirdi. Sonradan daha da dolaşdırılıb kütləvi şüura möhkəm yeridilmiş təzadlı tarixi paradiqma isə siyasi və mədəni əsarətin həqiqi ölçülərini anlayıb-anlatmaq üçün qəti əl vermirdi. Bu bir pat vəziyyəti idi və iki mövzunun hansınasa dominant, hansınasa yardımçı təyinat “yükləməklə” həll oluna bilməzdi. Düşdüyümüz labirintdən bircə yolla- saxta və daşlaşmış stereotiplərdən imtina etmək, “yan keçməklə” çıxa bilərdik. Çarizmin işğal və mənəvi təcavüz, siyasi müstəmləkəçilik və mədəni assimilyasiya siyasəti haqqında həqiqi və dolğun təsəvvür almaq və yaratmaq üçün bunları vahid əlaqələr zəncirində öyrənmək, zorla çıxarılmış, yaxud zədələnmiş aralıq həlqələri restavrasiya etmək, mövcud anlaşılmazlıqları yeni şərhlər hesabına ortadan qaldırmaq lazım gəlirdi.

Bununla belə, oçerklərdən də görəcəyiniz kimi, biz “tarixi yenidən yazmaq”, hadisələri “redaktə etmək”, artırıb-əskiltmək, hamı tərəfindən qəbul olunmuş ümumi qənaətləri dəyişmək, necə deyərlər, “Amerika açmaq” fikrində deyildik. Bu gün də səmimi şəkildə belə hesab edirik ki, Türkiyə və sovet tarixçilərinin əsərlərində Qızıl Orda və ondan törəyən xanlıqların “avtobioqrafik” göstəriciləri yetərincə işlənilib, xronoloji təfərrüat hərtərəfli təsvir olunub. Tarix- hadisələr arasında səbəb-nəticə əlaqələrinin açkara çıxarılması və baş verənlərin ardıcıllığının təsbit edlməsidir. Biz də tarixi proseslərin mexanikasını məhz mövcud ədəbiyyatdan yararlanmaqla verir, kompilyativ-populyar nəşrlərə xas müqayisəli-qarşılaşdırmalı üsulla müxtəlif xronikaları qarşılaşdırır, daha məntiqli və əsaslandırılmış variantlardan istifadə edirik. Bəzi hallarda yalnız mütəxəssislər üçün maraq kəsb edən mübahisəli məqamları açıb-ağartmağa, lüzumsuz polemikalara qoşulmağa ehtiyac görmürük. Fikrimizcə, hansısa hadisənin təsbit edilməsində gün, ay, hətta il xətası, ata ilə oğulun, əmi ilə qardaşoğlunun dəyişik salınması sadə oxucu üçün prinsipial önəm daşımır. Belə məsələləri akademik tarixşünaslığın predmeti sayır, hesab edirik ki, icmal xarakterli populyar yazılarda yanaşma daha sadə olmalı, tarixə münasibətin bu iki növü fərqləndirilməlidir. Əslində, tarixşünaslığın geniş kütlədən uzaqlaşaraq “özü üşün şey”ə çevrilməsinin bir səbəbi də akademik tarixlə populyar tarixin indiyə qədər ayırd edilməməsi olub. Tarixçilər əsərlərini xırdalıqların dəqiqləşdirilməsi üzərində qurub və bununla da ifrat dərəcədə qəlizləşdirib, sanki özləri və həmkarları üçün qələmə alıblar. Necə deyərlər, özləri yazıb, özləri də oxuyublar. Biz isə qarşımıza mövcud təsviri mənbələrin zəngin xəzinəsindən gen-bol istifadə etməklə tariximizin “hərfini” deyil, məğzini araşdırmaq və gəldiyimiz qənaətləri yüngül bir üslub, anlaşıqlı bir dillə oxuculara çatdırmaq vəzifəsi qoyuruq.

Amma belə çıxmasın ki, hadisələrin təsviri hardansa hazır mətnlərin götürülüb ard-arda düzülməsindən ibarətdir. Tam əksinə! Xronikalar müəllifdən daha çox dəqiqlik və diqqət, daha incə təhlil qabiliyyəti, sətirlərin, sözlərin arasındakı boşluqları da fəhm etmək bacarığı istəyir. Təsəvvürünüzə nəhəng bir faktlar mədəni gətirin ki, hərə oradan özünə lazım olanı seçib götürür. Hadisələr eynidir, söz yox, amma yanaşma və yozumlar tam müxtəlifdir. Yüzlərlə hadisə onlarla müəllifin dilindən nəql olunur və hər müəllif bu hadisələri ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirmir, hansısa sistemin komponentləri kimi izah edir. Manipulyasiya fəndlərinin tam bir buketi ilə qarşılaşmalı olursan: açıq təhrif və saxtakarlıqlar, doğrularla yalanların “çütləşdirilməsi”, ikinci-üçüncü dərəcəli hadisələri şişirtməklə daha vacib olanların “gözdən qaçırılması”, daha nələr, nələr. Biz tarixçi olmasaq da, tarixlə maraqlanan bir oxucu, araşdırma işinin ən azı, əlifbasına bələd olan publisist kimi yaxşı bilirik ki, faktlar və mövqelər bolluğunda belə hadisələrin kompozisiyası müəyyən ümumiləşdirici qənaətlər üçün etibarlı əsas verəcək bir  ardıcıllıqla qurulmalı,  inandırıcı olmalı və deməli, gerçəkliyi əks etdirməlidir. Hər bir hadisə, əvvəlkinin  davamı kimi “öz-özünü əsaslandırılmalı”, proseslərin üzvi tamlığına, bütövlüyünə xələl gəlməməlidir. Sistemin daxili dialektikasına uymayan, səbəb-nəticə çərçivələrinə sığmayan, başqa mənbələrdə təsdiqini tapmayan “göydəndüşmə” faktların sərf-nəzər edilməsi, yaxud da əksinə, diqqətdən kənarda qalsa belə hadisələrin ümumi məntiqi ilə avtomatik isbatlanan hadisələrin başlıca istinad nöqtəsi kimi önə çıxarılması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Dediklərimizi Azərbaycan tarixi ilə sıx bağlı olan bircə fakt üzərində aydınlaşdırmaq, zənnimizcə, yetərlidir.

Yuxarıda da söylənildiyi kimi, Həştərxan alındıqdan sonra ruslar Qafqaza doğru istiqmət götürmüş və Sunja çayının Terekə töküldüyü yerdə Tərki adında bir qala inşa etmişdilər (1567). Osmanlı dövlətinin Həştərxan yürüşü nəticəsində əldə olunan razılaşma əsasında bu qala uçurulsa da IV İvanın Xəzərsahili ərazilərə marağı azalmamışdı. Kazan və Həştərxanın qəsb olunmasını Rusiyanın qüdrətlənməsinin əlaməti hesab edən Səfəvi dövləti bu marağı Osmanlılarla mübarizədə öz lehinə çevirməyə çalışırdı. I Şah Təhmasib rus çarının simasında Osmanlı-Səfəvi müharibəsində şimaldan- Dağıstan və Dərbənd yolu ilə Azərbaycan torpaqlarına mütəmadi hücumlar edən Krım tatarlarının qarşısını kəsə biləcək bir müttəfiq görürdü. 1553-cü ildə ( Kazanın işğalı hələ başa çatmamış!) o, danışıqlar üçün səfiri Seyid Hüseyni Moskvaya göndərmişdi. 1561-ci ildə daha bir Səfəvi elçiliyinin IV İvanın sarayında olduğu məlumdur. 1569-cu ildə- Sultan Səlimin qoşunları Həştərxan səfərində ikən Təhmasib yenidən elçi göndərib çara ittifaq təklif etmiş, IV İvan da saray məmuru Aleksey Xoznikovun başçılıq etdiyi cavab səfarətini Qəzvinə yollamışdı. Bir çox mənbələrdə rus çarının “münasibətləri yaxşılaşdırmaq” niyyətinin ifadəsi kimi Xoznikovun Səfəvi sarayına 100 top və 500 tüfəng gətirdiyi bildirilir. Danışıqlarda Osmanlılara qarşı vahid cəbhə açılmasının müzakirə edildiyi səhihdir. Tərəflər arasında mümkün ittifaqın konturları barədə fikir mübadiləsi aparıldığı mənbələrdə əksini tapır. Bu dövrdə Yaxın və Orta Şərq bazarlarına can atan və Təhmasiblə ticarət əlaqələrini gücləndirməyə xüsusi diqqət yetirən IV İvan Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasını körükləyərək, hər iki müsəlman dövlətini  zəiflədir, onların başlarının bir-birinə qarışmasından istifadə edərək yavaş-yavaş Xəzərə doğru irəliləyirdi. 1578-ci ildə Osmanlı dövlətinin Qafqaza daxil olmasının “əslində Rusiyanın Xəzərə doğru yürüşlərinin qarşısını almaq məqsədi güdməsi” (Həsən Qəniyev) fikri bu baxımdan ciddi əsaslara söykənir. 1580-ci ildə Tərki qalasının bərpa olunması, ətraf ərazilərdə yeni qalalar salınması və kazakların yerləşdirilməsi, 1587-ci ildə isə Kartli-Kaxetiyanın Rusiya himayəsini qəbul etməsi rus çarının Qafqazı ələ keçirməkdə qərarlı olduğunu göstərirdi. Osmanlı dövləti Rusiyanın Qafqazda genişlənməsinə hər vəchlə mane olmağa çalışır, bu məsələyə prinsipial əhəmiyyət verir və onu təkcə Səfəvilərlə müharibə çərçivəsində qiymətləndirmirdi. 1590-cı ildə Səfəvilərlə Sərab şəhərində imzalanan sülh müqaviləsini bu ehtimalı təsdiq edir.  Türk tarixçisi Naimənin məlumatına əsasən, Osmanlı sarayının təkidi ilə müqaviləyə belə bir şərt salınmışdı ki, Səfəvi tərəfi rusların Tərki qalasının dağıdılması haqqında sultan fərmanının icrasına maneçilik törətməməlidir. Bu maddə, eyni zamanda, Osmanlı dövlətinin çar hökuməti ilə ona qarşı ittifaqa girmək istəyən səfəvilərə xəbərdarlıq məsajı kimi də qiymətləndirilə bilər.         

Etiraf edək ki, Səfəvi tarixi, o cümlədən, XVI əsrin sonlarına doğru Rusiya-Səfəvi münasibətlərinin inkişafı Azərbaycan tarixşünaslığında geniş və hərtərəfli işlənilmiş məsələlərdəndir. Lakin tarixçilərimizin üstündən gah sükutla, gah da səthi toxunaraq keçdikləri bir mühüm fakt var ki, çar hökumətinin Qafqaz siyasətini düzgün qiymətləndirmək, onun inkişaf mərhələlərini müəyyənləşdirmək və dəqiqləşdirmək nöqteyi-nəzərindən müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bizilk dəfə bu faktla türk tarixçisi Cihat Aydoğmuşoğlunun Səfəvilər tarixinə həsr olunmuş əsərində rastlaşdıq. Onun yazdığına görə: “Şah Abbasın hakimiyyətə gəlməsindən az sonra rus elçisi Vasilçikov İrana göndərildi, 1589-cu il aprelin 9-da səltənət sarayında qəbul olundu, gətirdiyi hədiyyələri və çarın məktubunu şaha təqdim etdi. Məktubda rus çarı iki ölkə arasında dostluğun möhkəmləndirilməsi üçün Məhəmməd Xudabəndənin vəd etdiyi Dərbənd və Bakının verilməsini istəyirdi. Şah Abbas bu istəyi qəbul etdi, ölkələrin dostluğu naminə həmin şəhərlərin rus çarına bağışlanacağını söylədi. Bakı və Dərbənd o zaman Osmanlı dövlətində idi. Şah Abbas rus elçisinin ölkəsinə dönməsinə icazə verərək öz elçiləri Hadi bəy və Budaq bəyi də ona qoşdu... Bu heyət 1590-cı ilin mayında Krelmdə qəbul edildi. Şah Abbas göndərdiyi məktubda Osmanlı dövləti üzündən kəsilən əlaqələrin bərpa olunmasının, qarşılıqlı dostluğa əsaslanan münasibətlər qurulmasının hər iki tərəfə lazım olduğunu yazır, Bakı və Dərbəndi çar qardaşına verdyini bildirirdi. Çara ipək parçalar, xalılar və başqa hədiyyələr göndərən şah, ondan bir miqdar sincab, samur dərisi və ov quşları (şahin, doğan və s.) göndərməsini xahiş edirdi”.

Hadi və Budaq bəylərin elçilik missiyasından Azərbaycan tarixçiləri də söz açmışlar. Səfəvilər dövlətinin tədqiqatçılarından Nizami Süleymanov öz kitabında Şah Abbasın onlara Rusiya ilə hərbi ittifaq yaradılması məsələsini yenidən gündəmə gətirmək tapşırığı verdiyini bildirir, səfirlərin çardan hərbi yardım istədiklərini, lakin müvəffəq olmadıqlarını vurğulayır, amma Bakı və Dərbənd məsələsinə toxunmur. Akad. Ziya Bünyadov və prof. Yusif Yusifovun redaktəsi ilə 1994-cü ildə ali məktəblər üçün dərslik kimi nəşr edilmiş “Azərbaycan tarixi (ən qədim zamanlardan XX əsrədək)” kitabında isə bu məsələyə bir cümlə ilə işarə edilir: “XVI əsrin son rübündə beynəlxalq vəziyyət də Səfəvi dövləti üçün əlverişsiz dəyişirdi... Yalnız şimal qonşusu Rusiya ilə əlaqələr sahmana salınmışdı. Lakin Bakı və Dərbəndin ruslara verilməsi hesabına osmanlılara qarşı ruslarla ittifaqa girmək təklifi nəticəsiz qaldı”. “Nəticəsiz qaldı” ifadəsinin yersiz səslənməsi bir yana, dərslik müəllifləri Bakı və Dərbəndin ruslara verilməsi təklifi ilə bağlı susmağa bərabər bir xəsislik nümayiş etdirirlər.

Maraqlıdır ki, Məhəmməd Xudabəndənin (hakimiyyəti: 1578-1587) Bakı və Dərbəndi çara güzəştə getməsi fikri “bizimki”lərdən fərqli olaraq müasir rus tarixşünasları tərəfindən ətraflı şərh edilib. Xüsusən Timur Korayev Səfəvi-Rusiya münasibətlərinə dair geniş məqaləsində bu məsələnin daha dəqiq və dolğun təfsirini verir. Məlum olur ki, Məhəmməd Xudabəndə və çar Fyodr İvanoviç Osmanlı dövlətinə qarşı birlikdə çıxış etməyi qərarlaşdırmış, Xəzəryanı torpaqlar Osmanlıdan alındıqdan sonra Bakı və Dərbəndin Rusiyaya veriləcəyi haqqında razılığa gəlmiş, hətta bu barədə müvafiq sənəd də (belə desək, niyyət protokolu) hazırlanmışdır. 1588-ci ildə isə çar Fyodr Moskvada aparılan danışıqları sona çatdırmaq məqsədi ilə Q.B.Vasilçikovu Qəzvinə göndərib. Bu zaman artıq Məhəmməd Xudabəndə devrilmiş, taxta onun oğlu I Şah Abbas (hak: 1587-1629) çıxmışdı. Şah Abbasla Vasilçikovun görüşü haqqında C.Aydoğmuşoğlu ilə T.Korayevin yazdıqları təqribən eyni olsa da, ikinci müəllif rus çarının artıq Şirvana da iddia etdiyini, səfirin “gənc şah” qarşısında Bakı və Dərbəndlə birlikdə Şamaxının da “bağışlanması” tələbini irəli sürdüyünü yazır. 1592-ci ildə Hacı Xosrovun, 1593-cü ildə Hacı İskəndər və Hacı Məhəmmədin başçılığı ilə Moskvaya elçilər göndərən I Şah Abbasın əsasən, odlu silah və hərbi sürsat təchiz etmək məqsədi güddüyünü, rus çarları Fyodr İvanoviç və Boris Qodunovun 1593, 1595 və 1598-ci illərdə Səfəvi sarayına “ticarət məqsədi ilə” elçilər göndərdiklərini nəzərə çatdıran N.Süleymanov isə yalnız XVII əsrin əvvəllərindən bəhs edərkən diqqəti Xəzəryanı ərazilər üzərinə yönəldərək yazır: “I Şah Abbas 1603-cü ilin avqustunda öz elçisi Laçın bəyi Moskvaya göndərərək Osmanlı dövləti ilə başladığı müharibədə rus çarından hərbi yardım istədi. Boris Qodunov isə Yaroslavskini Səfəvi sarayına göndərib, I Şah Abbasın osmanlılarla müharibəyə başlayacağı halda Osmanlı dövləti ilə sülh bağlamayacağını bildirməklə kifayətləndi. Yalnız Dağıstana rus qoşunu göndərərək Qafqazın yerli feodallarının osmanlılara kömək etmələrinin qarşısını almağa cəhd etdi. Rusiya hökuməti bununla Dərbənd, Bakı və Şamaxını səfəvilərdən qoparmaq niyyətində idi”. Göründüyü kimi, N.Süleymanovun bu mülahizəsi dolayısı (və müəyyən “ləngimə”) ilə olsa da C.Aydoğmuşoğlu və T.Korayevin təsbit etdikləri faktı müəyyən qədər tamamlayır.

Sözügedən faktın bilavasitə və ya dolayı ifadələrlə tam təsdiqini tapması (hər halda, təkzib edilməməsi) isə bəzi mühüm mühakimələr üçün əsas yaradır:

Əvvəla, məlum olur ki, Bakı və Dərbəndin ələ keçirilməsi ideyasının Rusiya xarici siyasətinə I Pyotr (hak: 1682-1725) tərəfindən gətirilməsi tamamilə yanlış fikirdir (baxmayaraq ki, olduqca geniş yayılıb. Misal? İngilis yazarı Lesli Blanşın imam Şamilin azadlıq mübarizəsinə həsr etdiyi “Cənnət qılıncları” romanının Azərbaycan dilinə tərcüməsində oxuyuruq: “1722-ci ildə öz adamları ilə Dərbəndə gələn I Pyotr bu yerlərin məhsuldar vadilərini, limanlarını görəndən sonra bu yağlı tikəni İrandan qoparmaq fikrinə düşmüşdü”.) Səfəvi şahı Məhəmməd Xudabəndə bu şəhərləri IV İvana bağışlamağı hələ XVI əsrin sonlarında vəd edib, bu məsələ 1589-1590-cı illərdə aktuallıq qazanıb və sonra da aktuallığını bir daha itirməyib. Başqa cür desək, Rusiyanın strateji planlamasında“Qafqaz məsələsi” Kazan və Həştərxan xanlıqlarının işğalı ilə eyni vektor üzərində araşdırılmalıdır.

İkincisi, Rusiyanın Qafqaz istiqamətində hərəkətə Həştərxanın işğalından dərhal sonra (bəlkə də paralel olaraq) başlaması (Tərki qalası və s.) da Xəzəryanı ərazilərin qəsb edilməsi fikrinin ortaya IV İvan zamanından (bəlkə hələ bir qədər əvvəldən) çıxdığını göstərir. Həştərxanla birlikdə Qafqazın açarlarını ələ keçirən rus çarizmi sonrakı dövrdə Səfəvi-Osmanlı qarşıdurmasından məharətlə istifadə edərək bu istiqamətdə durmadan irəliləyir və XIX əsrin əvvəllərində hakimiyyətini Azərbaycan da daxil olmaqla bütün Qafqaza yayır.  

Üçüncüsü, region xalqlarının sosio-etnomədəni vəhdətini sarsıdan, onların tarixi taleyini kökündən və biryolluq dəyişən bu proseslərdə ən mənhus və həlledici rolu  uzun müddət davam edən qanlı və üzücü Səfəvi-Osmanlı qarşıdurması oynayıb. Cəsarətlə deyə bilərik ki, türk-İslam torpaqlarının (və xalqlarının) işğalını strateji  kursunun mərkəzinə qoymuş məkrli və amansız düşmən qarşısında bu iki fövqəldövlətin müqavimət gücünü birləşdirmək mümkün olsaydı, sonrakı fəlakətlərin böyük bir qismi, bəlkə də baş verməzdi. Sovet tarixşünasları Moskva Rusu ilə diplomatik və ticari münasibətlərin hələ Şirvanşahlar, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlular zamanında yarandığını, 1465, 1475, 1499-cu illərdə bu məqsədlə müxtəlif səfarət missiyalarının həyata keçirildiyini  qeyd edirlər. Dəniz və quru ticarətinin geniş yayıldığı da bəllidir. M.Altmanın yazdığına görə, XV əsrin ikinci yarısından etibarən Şirvan tacirləri tez-tez rəsmi diplomatik tapşırıqlarla “Böyük Moskva sarayının qonağı olurdular”. Başqa tədqiqatçılar da münasibətlərin intensivliyinə toxunurlar. “III İvanın Şamaxı, Bakı, Dərbənd şəhərləri barədə məlumatı vardı”. 1475-ci ildə o, öz nümayəndəsi Markı Uzun Həsənin, 1499-cu ilin yazında isə Fərrux Yassarın nəvəsi Mahmud öz elçisi Şahabəddini III İvanın sarayına göndərmişdi. “Ağqoyunlu hakimləri də rus dövləti ilə əlaqə saxlamağa çalışırdılar. Ağqoyunlu sarayına rus dövlətinin elçiləri gəlirdi”. Bir sözlə, artıq XV əsrdə Moskva sarayında Azərbaycan haqqında bilir, onu tanıyırdılar. Moskvalılarla yaxınlaşma tendensiyasına gəlincə, müasir rus tarixşünaslığında bu təmayülün başlanğıcını, əsasən, Qanuni Sultan Süleymanın 1548-ci il Qafqaz səfərindən hesablayırlar. Səfəvi şahlarının osmanlılarla mübarizədə rus hərbi gücündən yararlanmaq xülyasına həmin ildən düşdükləri vurğulanır. Moskva Rusunun Qafqaza müştəri gözü iə baxmağa başlaması da, böyük ehtimalla eyni dövrə təsadüf edir. Elə isə, Rusiyanın Qafqaz siyasətində təməl daşlarının XVI əsrin ortalarında, özü də Kazanın işğalından sonra deyil, bundan daha əvvəl qoyulduğunu güman etsək, zənnimizcə, yanılmarıq. Səfəvi şahənşahlarının Moskvaya elçilər göndərib osmanlılara qarşı birlikdə vuruşmaq təklifində israr və təkid etmələri bunun dəlili deyilmi? Hər bir halda faktlar yalnız bir qənaətə rəvac verir: Rusiyanın Qafqaza ayaq açmasında şirnikləndirici və təhrikedici amil, hətta katalizator rolunu səfəvilərin dəyişməz və bəsirətsiz anti-Osmanlı siyasəti oynayıb. Bir sözlə, səfəvilərin emosional reaktivliyə əsaslanan barışmaz mövqeyi rusların asanlıqla Qafqaza gəlişi və burada addım-addım möhkəmlənərək işğalçı məqsədlərini genişləndirməsi üçün mühüm siyasi alibi  təmin edir, son nəticədə türk mədəni arealında misli görünməmiş presedentlərə yol açır.

XVII əsrdə çar Rusiyasının Səfəvilərlə müttəfiqlik münasibətlərinə istinad edərək  Qafqazda yerləşmək üçün artıq əməli fəaliyyətə keçdiyini görürük. 1602-ci ildə Səfəvi elçiləri Moskvada Boris Qodunov hökuməti ilə Osmanlıya qarşı hərbi ittifaq sazişi imzalayırlar. Bir müddət gizli saxlanan bu sənədə əsasən, çar qoşunları Tərki şamxallığı ərazisindən Dərbənddəki Osmanlı qarnizonu üzərinə hücum etməli idi. 1604-cü ildə voyevoda İ.M.Buturlin tabeçiliyindəki dəstələrlə şamxallığın ərazisinə daxil olub, burada 3 qalanın tikintisinə başlayır. Osmanlı dövlətinə meyl göstərən Tərki şamxalı Krım xanlığından hərbi dəstək alaraq həmin tikililəri uçurur və voyevoda Buturlini öz torpaqlarından qovur. Buna baxmayaraq, 1617-ci ildə Osmanlı dövlətinin növbəti yürüşü zamanı I Şah Abbas yenə Şimali Qafqaz yolunu nəzarətə götürüb, hücuma keçən Osmanlı-Krım qüvvələrinin qarşısını almaq xahişi ilə rus çarına müraciət edir.

Diqqət yetirdikcə anlamaq çətin deyil ki, Səfəvilərin Rusiya ilə ittifaq münasibətləri kifayət qədər qeyri-sabit, ixtiyari və şərti xarakter daşımış, demək olar, heç zaman möhkəm, dayanıqlı geosiyasi əhəmiyyət kəsb etməmişdir. Osmanlı-Səfəvi müharibələri kontekstində zaman –zaman gündəmə gələn, zərurət ortadan qalxanda isə loyal ticarət münasibətlərinə transformasiya olunan bu hərbi-siyasi müttəfiqliyə tərəflərin hər ikisi keçici və müvəqqəti tərəfdaşlıq kimi baxmışdır. Əslində, Qafqazda Səfəvilərin əsas rəqibi Osmanlı deyil, Rusiya idi və Qəsri-Şirin sülh müqaviləsinin (1639) imzalanması ilə bu rəqabət konkret şəkil alıb aşkarlanmış və  II Şah Abbasın  səltənət dövründə (1642-1666) Yaik və Don kazaklarının aramsız basqınları zəminində maraqların toqquşması açıq qarşıdurma mərhələsinə keçmişdi. Bu zaman artıq çar Aleksey Mixayloviçin (1645-1676) əmri ilə yenidən Terek çayı üzərində və Dərbənd ətrafında qalaların inşa olunmasına cəhdlər göstərilirdi. Rusiyanın Qafqazda əsas dayağı olan Tərki qalası XVII əsrin əvvəllərində çar sərdarının (canişinin) iqamət etdiyi şəhərciyə çevrilmiş, buraya iki min nəfərlik daimi qarnizon yerləşdirilmiş, xeyli rus, erməni və kabardin ailəsi köçürülmüşdü. 1635-1645-ci illərdə Terekin sağ sahilində Sunja istehkamı möhkəmləndirildi və inzibati mərkəz buraya keçirildi. Rusiya təbəəliyini qəbul etmiş kabardinlər (onlar knyaz Mutsal Çərkəz, İldar Murza və başqalarının əmrində idilər) Sunja ətrafında məskunlaşdılar. Təqribən eyni illərdə Kaxetiya hakimi Teymuraz Səfəvi dövlətinə qarşı mübarizədə çardan dəstək istəyərək, Göysuda qala tikilməsini xahiş etdi. Bu qala çərkəzlərin səfəvilərlə əlaqələrini kəsməli və Rusiyadan Gürcüstana yardım göndərilməsini asanlaşdırmalı idi. Teymurazla Aleksey Mixayloviçin yaxınlaşması Rusiyanın Gürcüstan və Qafqazla bağlı işğalçılıq planlarını açıq-aşkar ortaya çıxarırdı.

Şimal sərhədlərində rus qoşunlarının möhkəmlənməsindən, Rusiya təbəələri olan kazakların talançı hücumlarından ehtiyatlanan II Şah Abbas vilayət hakimlərinə hərbi istehkamların möhkəmləndirilməsi, yeni qarovul məntəqələri qurulması və həmin məntəqələrdə tüfəngçilərin yerləşdirilməsi haqqında fərman göndərir. 1650-ci ildə Rusiya ilə sərhəd məntəqəsində Kuban kazakları şirvanlı və dağıstanlı tacirlərin karvanını basıb, mallarını qarət edirlər. Soyğunçu hücumda Şirvan bəylərbəyi Xosrov xanın malları da aparılır. O, Həştərxan sərdarını (Rusiya canişini) kazakları dəstəkləməkdə günahlandıraraq, təzminat tələb edir. Xan yazırdı: “Kazaklar dəfələrlə həm mənim şəxsi mülklərimə, həm də dövlət mülklərinə ziyan vurublar. Siz isə həmişə olduğu kimi yenə bir bəhanə ilə cavab göndərirsiniz. Onlar bu cəsarəti Həştərxandan alırlar. Əgər siz öz quldurlarınıza sahib çıxa bilmirsinizsə, mən onların kökünü birdəfəlik kəsərəm. Lazım gəlsə, mən həm Tərkini, həm də  Həştərxanı yerlə bir edərəm. Şahımız bütün bunlardan xəbərdardır və bu, bir daha təkrarlanarsa, biz lazımi tədbirlər görüb “dostluq niqabını” üzümüzdən atacağıq”. Əslində, Şah II Abbası Sunja istehkamının möhkəmləndirilməsi və oraya rus təbəələrinin köçürülməsi kazakların soyğunçuluq hərəkətlərindən daha artıq narahat edirdi. Burada məskunlaşan kabardin dəstələri Dəryal keçidi üzərində nəzarəti ələ almaq üçün tez-tez yaxınlıqda yaşayan Səfəvi təbəələri üzərinə hücumlar edir, onları qorxu altında saxlayır, sıxışdırıb bu məmtəqədən çıxarmaq məqsədi güdürdülər. Odur ki, yaranmış insidentdən istifadə edərək, Xosrov xana Terek və Sunja çayları üzərindəki rus qalalarının uçurulması haqqında əmr göndərir. 1653-cü ildə Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinin (Tərki şamxalı Surxay, Endirey məliki Kazan Alp, Qaytaq usmisi Əmirxan Sultan və b.) birləşmiş qoşunları Sunjanı və Dərbənd yaxınlığındakı bir neçə kiçik qalanı uçursalar da, II Şah Abbas Rusiya ilə münasibətləri pozmamaq üçün Terek çayı üzərindəki qalalara toxunmamaq əmri verir.

Beləliklə, Məhəmməd Xudabəndənin Dərbənd və Bakını “çar qardaşına” bağışlayacağını vəd etməsi ayrıca götürülmüş son dərəcə maraqlı bir fakt olmaqla qalmayıb, özündən əvvəl və çox sonralar baş vermiş taleyüklü hadisələrin (Rusiyanın Qafqaza ayaq açmasından başlamış bu torpaqların ilhaq etməsinə qədər) bütöv bir spektri üzərinə işıq salır. Və bu gur işıq altında Kazan və Həştərxanın işğalı ilə “Qafqaz siyasəti” arasında qırılmaz bağlılıq bütün aydınlığı ilə isbatlanır, daha da genişlənərək, Noqay Uruqları və Krım xanlığı uğrunda aramsız mübarizə salnaməsini də əhatə edir. Sözügedən faktla (belə faktlar az deyil) bağlı hadisələrin təsviri və şərhi sovet tarixşünaslığının zəif nöqtələri üzərində dərindən düşünmək üçün əlverişli imkanlar açır. Məlum olur ki, problem tarixin necə yazılmasında yox, “necə oxunmasındadır”. İfrat ideoloji münasibət ona gətirib çıxarıb ki, məlum hadisələr vaxtilə yanlış “oxunub”, yanlış şərh olunub, hələ üstəlik siyasi qəliblər, şablonlar çərçivəsində normativləşərək, dərsliklərə, təbliğat mətnlərinə  daxil edilib və beyinlərə də elə bu cür yeridilib. Odur ki, bizim burada haqqında bəhs açdığımız məsələlərə fərqli rakursdan nəzər yetirməyimiz, ümid edirik, anlayışla qarşılanacaqdır. Yazımızda həmçinin Osmanlı və Səfəvi (Azərbaycan) dövlətlərinin tarixi ilə sıx bağlılığa xüsusi diqqət ayrılır, hadisələr ümumtürk kontekstində izlənilir. Kazan xanlığından başlayıb Azərbaycan və Orta Asiya xanlıqlarında başa çatan işğal prosesləri rus çarizminin türklərə qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirdiyi eyni bir müstəmləkəçi siyasi xəttin müxtəlif vektorları kimi təhlil olunur. Keçmişimizə bu fərqli yanaşma tərzi türk xalqlarının mədəni birliyi haqqında deyilənlərin quru söz olmadığını, möhkəm tarixi əsaslara söykəndiyi həqiqətini ortaya çıxarmaq üçün geniş meydan açır. Beləliklə, hadisələrin təsvirindəki kompilyativlik, interpretasiya və şərhlərdəki orijinallıqla çulğaşaraq yazının bir tərəfdən idraki, o biri tərəfdən isə tarixi-etnomədəni əhəmiyyətini təmin edir.

N.MUSTAFA