“Repressiya qurbanlarının maarifçilik ideyaları” adlı monoqrafiyanın müəllifi Kamal Camalov Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixinin öyrənilməsi sahəsində səmərəli işlər görən, gərgin zəhməti hesabına fundamental tədqiqat əsərlər ərsəyə gətirən alimlərdəndir.
Pedaqogika elmləri doktoru, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi Kamal Camalov sovet totalitar rejimi dövründə olmazın təqib və təzyiqlərə məruz qalan, güllələnən, uzaq Sibirlərə sürgün edilən Firidunbəy Köçərlinin, Ömər Faiq Nemanzadənin, Salman Mümtazın, Hüseyn Cavidin, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Hənəfi Zeynallının, Tağı Şahbazi Simurğun, Seyid Hüseynin və b. nakam ömür və yaradıcılıq yollarını, maarifçilik uğrunda apardıqları görüşləri tədqiq və təhlil obyektinə çevirmişdir.
On doqquz çap vərəqində və 305 səhifəni əhatə edən “Repressiya qurbanlarının maarifçilik ideyaları” adlı monoqrafiyanın elmi redaktoru ictimai-siyasi xadim Vasif Talıbovdur. Rəyçilər isə pedaqogika elmləri doktoru, professor, əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmov, pedaqogika elmləri doktoru, professor, əməkdar müəllim Rüfət Hüseynzadə və professor İramin İsayevdir. “Əbədiyaşar simalardan bəhs edən dəyərli əsər haqqında bir neçə söz” adlı ön sözün müəllifi isə filologiya elmləri doktoru, professor, əməkdar müəllim, AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Aman oğlu Quliyevdir. Əsər giriş, beş fəsil və son sözdən ibarətdir.
Müəllif faktlı, predmet və konseptual şərhdə haqlı olaraq qeyd edir ki, Azərbaycan mədəniyyəti, maarifi və ictimai fikir tarixinə qızıl hərflərlə yazılmış maarifçi pedaqoqların yaradıcılığı, bütün ruhu etibarı ilə, müasirləri tərəfindən nə qədər qəbul edilmişlərsə, bir o qədər də haqsız konspretivlik tənqid, şər və böhtanlara məruz qalmışlar. Ancaq bütün bunlara rəğmən repressiya qurbanları Azərbaycan xalqının milli mənlik şüurunun oyadılmasına, milli fikrə, milli düşüncə hərəkatına, türkə və türkçülüyə, genə və genetik koda, millətə və xalqa sədaqət ruhunu əsirgəməmişlər.
Yenə də tədqiqatçı alim çox haqlı olaraq qeyd edir ki, repressiya qurbanları heç bir millət və xalqlara nifrət, kin, ədavət hissi bəsləməmişlər. Şovinist ruhlu olan yazıçı, şair, dramaturq heç bir zaman azərbaycanlılarla yanaşı, müsbət rus, gürcü, çeçen, ləzgi, fars, ərəb, özbək, alman, fransız və başqa xalqların nümayəndələrini əsərlərində mədh etməz və ya şəxsi dostluq ənənələri, münasibətləri qurmazdılar. Onlar ancaq çarizmə və ya hakim rus şovinizminə qarşı kəskin nifrət hissi bəsləmiş və ölümünə mübarizə aparmışlar. Millət öndərləri siyasi-ictimai məramdan tutmuş, ayrı-ayrı mənəvi əxlaqi sifətlərə qədər, bütün varlığı ilə xalqa, ata-babaların mütərəqqi, gözəl, nəcib adət-ənənələrinə, doğma ana dilinə bağlı olmuş, qondarma olan ənənələrə, zalımlığa, qəddarlığa, irqçiliyə, mövhumatçılığa, tərəqqi meyllərə qarşı olanlara isə bəzən sərt, bəzən sarkazm, gahdan üstü örtülü, daha çox isə açıq bir dillə söhbətlər açmış, mütilik, üfunət iyi verən hallara qarşı barışmaz olmuşlar.
Forma və məzmununa, elmi dəyərinə görə oxunaqlığı artıran monoqrafiyada əsasən Azərbaycanda milli ideologiyanın inkişafında repressiya qurbanlarının apardıqları mübarizələr qruplaşdırılmış; repressiya qurbanlarının yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi mühiti, ictimai-siyasi baxışları və yaradıcılıqlarının ideya mənbələri tədqiq-təhlil süzgəcindən keçirilmiş; repressiya qurbanlarının pedaqoji ideyaları və fəaliyyəti elmi pedaqoji aspektdən təhlil edilmiş; Azərbaycan məktəblərində ana dilinin tədrisinin zəruriliyi və əhəmiyyəti haqqındakı fikirləri təhlil edilərək elmi ümumiləşdirmələr aparılmış; müəllimlik fəaliyyəti, həmçinin müəllim şəxsiyyəti və müəllim hazırlığı haqqında olan fikirləri diqqətə çatdırılmış; təlimin mahiyyəti, məzmunu, prinsip və metodları, ümumi, icbari, pulsuz olması ilə bağlı repressiya qurbanlarının fikirləri səciyyələndirilmiş; repressiya qurbanlarının tərbiyənin məqsədi, məzmunu, mahiyyəti və komponentləri ilə bağlı verilmiş fikirləri müqayisəli şəkildə öyrənilmiş, həmçinin vətənpərvərlik, humanizm, yoldaşlıq-dostluq, ailə, əmək tərbiyəsi, müsbət əxlaqi normalar aşılamaq yollarının üsul, vasitə və tərzləri üzə çıxarılmış, müasir pedaqoji tələblər baxımından sistemləşdirilmiş; xalq pedaqogikasından istifadənin əhəmiyyəti, təsviri, təşəkkülü və inkişafı repressiya qurbanlarının milli və bəşəri dəyərlər görüşü baxımından dəyərləndirilmiş, uşaqların milli ruhda tərbiyəsi məsələləri, həmin tərbiyəvi örnəklərin rolu müəyyən edilmiş; onların pedaqoji ideyalarının müasir dövr üçün əhəmiyyətlilik dərəcəsi işıqlandırılmışdır.
Monoqrafiyada fərqli mülahizələr, konsepsiyalar problemin tədqiqində yeni fikirlərin formalaşmasına imkan yaratmışdır. Başqa sözlə desək, problemi araşdırmaya cəlb edən tədqiqatçı alim sələflərin elmi-nəzəri nəticələrini yeni mülahizələrilə daha da zənginləşdirməyə çalışmışdır və məqsədinə çatmışdır. Nəticədə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi pedaqoji fikrin inkişafı sahəsində yeni elmi konsepsiyalar yaranmışdır.
Xalq pedaqogikasından istifadənin əhəmiyyətini, təsvirini, təşəkkülü və inkişafını repressiya qurbanlarının milli və bəşəri dəyərlər görüşü baxımından dəyərləndirən, uşaqların milli ruhda tərbiyəsi məsələlərini, həmin tərbiyəvi örnəklərin rolunu müəyyən edən; onların pedaqoji ideyalarının müasir dövr üçün əhəmiyyətlilik dərəcəsini işıqlandıran Kamal Camalov Firidunbəy Köçərlinin 1912-ci ildə “Balalara hədiyyə” adlı dərslik kitabçasına nəzər salır. Monoqrafiyada göstərilir ki, Firidunbəy Köçərlini daha çox narahat edən məsələlərdən biri də xalqın yaratdığı gözəl, mənzum və hikmətli sözlərə, tapmacalara, yanıltmaclara, sayaçı sözlərə, nağıl və dastanlara laqeyd münasibət göstərilməsidir. Firidunbəy həyəcan təbili çalır. Həyəcan təbilinə səbəblərdən biri xalqın mənəvi xəzinəsi sayılan xalq pedaqogikası nümunələrinə bir “para biqeyd” ziyalıların laqeydliyidisə, digər səbəb isə belə laqeydliyi görüb üzdəniraq qonşu ermənilərin xalqın bu kimi məxsusi malını özəlləşdirmələri idi. Kamal Camalov Firidunbəy Köçərlinin kitabın müqəddiməsində öz ürək sözlərini necə ifadə etdiyini aşağıdakı kimi göstərir: “Keçmişdə şan və qüvvət sahibi olan türk milləti öz məişətinə, ayin və adətinə dair yaratdığı qisim-qisim nəql və hekayələr, gözəl mənzum və əviyyatlar, hikmətamiz məsəllər (atalar sözləri), nazik mənalı müəmma və tapmacalar, balaların qəlbini açan düzgülər və yanıltmaclar, heyvanat qisminə məxsus sayaçı sözləri müruri əyyəmlə xatirələrdən çıxıbdır və bu halda unudulmaqdadır. O millət ki, öz tarixini, dolanacağını, vətənini və dilini sevir, bu qisim əsərləri kamal-şövq və diqqətlə cəm edib qiymətli sərmayə kimi saxlayır və balalarının ilk təlim və tərbiyəsini onları öyrənməklə başlayır.
Bu barədə qonşularımız daha irəli gediblər. Türk millətinin əsrlərcə yaradıb vücuda gətirdiyi nağıl və hekayələri və xoşlarına gəldiyi məsəlləri özlərinə məxsus edib “erməni-nəql və məsəlləri” adı ilə başqalarına elan edirlər (Bax: Repressiya qurbanlarının maarifçilik ideyaları. Bakı: ADPU-nun nəşri, 2022, səh.244).
Monoqrafiyada göstərilir ki, Firidunbəy Köçərlinin belə acınacaqlı bir halın qarşısını almağa çalışmasına, həmçinin, xalqın mənəvi sərvətlərinin özünə qaytarılmasına ciddi cəhdinə, xalq pedaqogikasının toplanması və nəşr etdirilməsi haykırışına repressiya qurbanları Hənəfi Zeynallı, Seyid Hüseyn, Salman Mümtaz, Vəli Xuluflu, Hüseyn Cavid, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Bəkir bəy Çobanzadə və başqaları səs vermiş, xalq pedaqogikası nümunələrini “vücudə gətirməkdə cani könüldən çalışmışlar”.
Müəllif öz fikir və mülahizələrini yerli-yerində təqdim edir. Firidunbəyin həyəcan dolu çağırışına metodoloji dəqiqliklə professor Hənəfi Zeynallının yaradıcılığından nümunə gətirir. Göstərir ki, repressiya qurbanı Hənəfi Zeynallı 1926-cı ildə “Azərbaycan atalar sözü”, “Azərbaycan el ədəbiyyatı”, 1927-ci ildə “Azərbaycan el nəğmələri”, 1928-ci ildə “Azərbaycan tapmacaları”, “Aşıq Pəri və müasirləri”, “Xalq ağız ədəbiyyatı”, 1929-cu ildə “Azərbaycan el ədəbiyyatı”, “Azərbaycan aşıqları haqqında bir neçə söz”, 1930-cu ildə “Azərbaycan aşıqları”, 1934-cü ildə “Azərbaycan folkloru” kimi qiymətli məxəzlər hazırlayıb əziz xalqına təqdim etmişdir.
Elmi axtarışda olan Kamal Camalov Firidunbəy Köçərlinin, Hənəfi Zeynallının, Seyid Hüseynin, Salman Mümtazın, Vəli Xuluflunun, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin, Bəkir bəy Çobanzadənin və başqa repressiya qurbanlarının pedaqoji irsində xalq pedaqogikası məsələsinin tədqiqinə xüsusi yer ayırmışdır.
Çoxşaxəli və məhsuldar alim kimi Kamal Camalov elmi-nəzəri və praktik əhəmiyyəti ilə seçilən “Repressiya qurbanlarının maarifçilik ideyaları” adlı monoqrafiyasında repressiya qurbanlarının Azərbaycanın bütün bölgələrini qarış-qarış gəzərək zəngin folklor nümunələrini, el nəğmələrini, musiqi əsərlərini toplamasını, onu öz yazı üslubları ilə qələmə almalarını, notaya köçürmələrini, unudulub batmasına və yaxud üzdəniraq ermənilər tərəfindən özününküləşdirilməsinə, mənimsənilməsinə qarşı çıxmalarını, istərsə də etnoqrafik əhəmiyyəti böyük olan milli-mənəvi abidələrimizi qoruyub saxlamalarını təhlilə cəlb etməklə böyük uğura imza atmışdır.
Hesab edirəm ki, Kamal Camalovun həmişə təzə və təravətli qalacaq monoqrafiyası doktorant, dissertant, magistr, ümumtəhsil məktəb müəllimləri və eləcə də geniş oxucu kütləsinin stolüstü kitabı olacaqdır.
Mən də pedaqogika elmləri doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi Kamal Camalovu yeni işıq üzü görən “Repressiya qurbanlarının maarifçilik ideyaları” adlı monoqrafiyası münasibətilə təbrik edirəm, arzu edirəm ki, onun ulduzu elmi-pedaqoji səmada daim parlasın.
Həsən Bayramov,
Bakı Qızlar Universitetinin kafedra müdiri,
Pedaqogika elmləri doktoru, professor
