“İki sahil” “AeroTime”a istinadən qara qutular və hər kəsin onlar haqqında bilməli olduğu şeylər haqqında məlumatları təqdim edir:
Qara qutu nədir?
Qara qutu və ya “uçuş yazıçısı” sabit disk və ya yaddaş kartına bənzər ciddi şəkildə qorunan qeyd cihazıdır. Ticarət təyyarələrində adətən ikisi olur - Uçuş Məlumatının Qeydiyyatçısı (FDR) müvafiq uçuş məlumatlarını qeyd edir, Kokpit Səs Yazanı (CVR) isə kabinədəki söhbətləri qeyd edir.
Bir avstraliyalı tərəfindən icad edilmişdir
Avstraliyalı doktor Devid Uorrenin atası 1934-cü ildə Devidin cəmi doqquz yaşı olanda Bass Boğazında təyyarə qəzasında həlak olmuşdu.
1952-ci ildən 1954-cü ilə qədər dünyanın ilk reaktiv təyyarəsi “De Havilland Komet” iki il ərzində yeddi dəfə qəzaya uğradı və 110 nəfər həyatını itirdi.
Avstraliyanın Mülki Aviasiya Departamenti qəzaların mümkün səbəblərini müzakirə etmək üçün ekspertlər toplantısı keçirir. Bu ekspertlərdən biri də Melburndakı federal hökumətin Aeronavtika Tədqiqat Laboratoriyalarında (ARL) aviasiya yanacağı üzrə ixtisaslaşmış kimyaçı doktor David Uorren idi. Uorren başa düşdü ki, görüşlərin və araşdırmaların əksəriyyəti nəticəsiz olur. Çünki çox vaxt baş verənləri ən yaxşı şəkildə izah edə bilən insanlar təəssüf ki, ölürlər.
1950-ci illərin əvvəllərində doktor Uorren analitiklərə qəzaya səbəb olan hadisələri bir araya gətirməsinə kömək etmək üçün uçuş məlumatlarını və kokpit danışıqlarını qeyd edə bilən bir bölmə yaratmaq fikrinə düşür. O, Melburndakı Aeronavtika Tədqiqatları Mərkəzi üçün "Təyyarə Qəzalarının Təhqiqatına Köməkçi Cihaz" adlı bir memo hazırlayır və 1956-cı ildə "ARL" adlı prototip uçuş yazıçısı istehsal edir. Onun ixtirası ilk beş ildə çox diqqət çəkmədi və laqeydliklə qarşılandı. Lakin sonradan nəhayət Böyük Britaniya və ABŞ-da istehsal olundu. Bununla belə, Avstraliya bu texnologiyanı məcburi edən ilk ölkə olmuşdu.
Qara qutu qara deyil
“Qara qutu” bəlkə də mövcud olan ən böyük yanlış adlandırmalardan biri sayıla bilər. Çünki o, əslində parlaq narıncı rəngdədir. Qəzaların tədqiqində daha asan tapılması üçün parlaq narıncı rəngə boyanmışdır.
Niyə qara qutu adlanır?
Əgər qara deyilsə, niyə qara qutu adlanır? “Qara qutu” termini ilk dəfə İkinci Dünya müharibəsi zamanı Britaniya və Müttəfiqlərin döyüş təyyarələrində radar və elektron naviqasiya vasitələrinin inkişafı ilə əlaqəli bir ifadə idi. Çox məxfilik şəraitində hazırlanmış bu qurğular diqqəti cəlb etməyən qara qutulara və ya korpuslara yerləşdirilmişdi.
Bəzi insanlar isə iddia edirlər ki, “qara qutu” termini elə ən uyğunudur. Çünki qəza yerində qara qutu aşkar edildikdə, adətən küllə örtülü olur.
Göyərtədəki söhbətlərin cəmi 2 saatı saxlanılır
Rəqəmsal səsyazanların 25 saatlıq uçuş məlumatı üçün kifayət qədər yaddaşı var. Ancaq kokpitdə yalnız iki saatlıq səs yazısı olur. CVR-lər ekipajın bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsini və hava hərəkətinə nəzarəti izləyir, həm də müstəntiqlərə həyati ipucu verə biləcək fon səs-küyünü qeydə alır. Əvvəlki maqnit lent versiyaları yalnız 30 dəqiqəlik kokpit danışıqlarını və səs-küyü qeyd edə bilirdi ki, bu da bir döngədə qeydə alınırdı.
Hər qara qutuda iki komponent var
Təyyarənin əslində iki qara qutusu var. Bunlardan biri uçuşun idarə edilməsi və mühərrikin performansı kimi xüsusi parametrlər haqqında məlumatları saxlayan uçuş məlumatlarını toplayır. İkincisi ekipaj üzvləri ilə hava hərəkətinə nəzarət arasında fon səsini və danışıqları qeyd edən kokpit səs yazanıdır.
Bəzən bu iki komponent bir qutuda tapıla bilər və bəzən iki ayrı qara qutudan hazırlanır.
Qara qutu kokpitdə (göyərtədə) deyil
Qara qutu kokpitdən uzaqdır. O, adətən təyyarənin quyruq hissəsində quraşdırılır. Çünki bu, adətən zərbə zamanı ən az zədələnən hissədir.
Qara qutu necə hazırlanır?
Əvvəlcə qara qutunun komponentlərini qeyd etmək vacibdir:
Enerji təchizatı
Qəzadan xilas ola bilən yaddaş vahidi (CSMU)
İnteqrasiya edilmiş nəzarət və dövrə bordu (ICB)
Təyyarə interfeysi
Sualtı lokator mayak (ULB)
Qara qutunun necə örtüldüyünü bilmək vacibdir. Məlumatı saxlayan yaddaş lövhələrinin yığınını qorumaq üçün qara qutular aşağıdakı təbəqələrə bükülür:
Alüminium korpus: Yaddaş kartları yığınının ətrafında nazik bir alüminium təbəqəsi var.
Yüksək temperatur izolyasiyası: Bu quru silisium materialı 1 düym (2,54 santimetr) qalınlığındadır və yüksək temperaturda istilik qorunmasını təmin edir. Qəza sonrası yanğınlar zamanı yaddaş lövhələrini təhlükəsiz saxlayan budur.
Paslanmayan polad qabıq: Yüksək temperaturlu izolyasiya materialı qalınlığı təxminən 0,25 düym (0,64 santimetr) olan paslanmayan polad tökmə qabığın içərisindədir. Bu xarici zirehləri yaratmaq üçün titan da istifadə edilə bilər.
Qara qutu məhv edilə bilərmi?
Texniki olaraq, bəli, qara qutu məhv edilə bilər. Amma bu, çox vaxt aparır.
Təyyarədə quraşdırılmağa uyğun görülməzdən əvvəl qara qutu 3400 Gs-ə (cazibə qüvvəsindən 3400 dəfə çox) tab gətirə bilməlidir ki, bu da təxminən 310 mil/saat təsir sürətinə bərabərdir. O, həmçinin bir saat ərzində 2000 dərəcə farenheytə qədər alovlara dözməlidir. Mayak həmçinin 30 gün ərzində 20000 fut duzlu suda batarkən saniyədə bir dəfə siqnal verə bilməlidir.
Uçuş məlumat cihazında dəqiq nə qeyd olunur?
17 iyul 1997-ci ildə Federal Aviasiya İdarəsi (FAA) 19 avqust 2002-ci il tarixindən sonra istehsal edilmiş təyyarələrdə ən azı 88 parametrin qeyd edilməsini tələb edən Federal Qaydalar Məcəlləsini tərtib etdi. 88-in hamısını sadalamaq niyyətində deyilik. Lakin burada qara qutu tərəfindən qeydə alınan bir neçə əsas parametr var: Vaxt, təzyiq hündürlüyü, hava sürəti, şaquli sürətləndirmə, maqnetik başlıq, nəzarət sütununun mövqeyi, sükan-pedal mövqeyi, idarəetmə təkərinin vəziyyəti, horizontal stabilizator, yanacaq axını.
Qara qutu bütün uçuş müddətində söhbəti qeyd edə bilərmi?
Qara qutunun kokpit səsyazan seqmenti kokpitdə cəmi iki saatlıq səsli söhbəti qeyd edir. O, ekipajın qarşılıqlı əlaqəsini, fon səs-küyünü və hava hərəkətinin idarə edilməsi ilə əlaqəni qeydə alır. Məsələn, kapitanın uçuş göyərtəsini tərk etdiyi zaman oturacağın geri itələnməsinin səsi müstəntiqlərə “Germanwings 9525” kimi araşdırmalarda mühüm ipucu verdi.
Suya niyə batırılır?
Təyyarənin qara qutusu məsələn, 2018-ci ildə “Lion Air-in JT 610” reysi ilə uçan “Boeing 737” də olduğu kimi, suyun altından çıxarılarsa, cihazın içərisində yığılmış duz və ya mineralların qurumasının qarşısını almaq üçün dərhal təzə, təmiz suya batırılır. Çünki elə qalarsa, korroziyaya səbəb ola bilər.
Nubar Süleymanova, “İki sahil”
