Bütöv Azərbaycanın yenilənməsi, itirilən tarixi torpaq­ların geri qaytarılması müxtəlif tarixi dövrlərdə bu dövlətə rəhbərlik edən heç də bütün rəhbərləri düşündürən məsələ olmamışdır. Məlum məsələdir ki, zaman-zaman bu dövlətin torpaqları yadellilər tərəfindən işğala məruz qalmış, əraziləri qəsb olunmuşdur. Bu da günümüzdəki xəritə­mizdə əks olunan Azərbaycan dövlətinin əraziləri ilə nəticələnmişdir. Biz əgər sovetlər zamanında bu xəritəni birtəhər qəbul edib yaşayırdıqsa da qəlbimiz qan ağlayırdı: balası anasından ayrılan ürəyin göynərtisi ilə yaşayırdıq. Hər bir Azərbaycan vətəndaşının, demək olardı ki, dəruni bir arzusu idi ki, əzəli bütövlük nə zamansa bərpa olunsun.

Zaman irəlilədikcə bu arzu qəlblərdə abidələşməyə başla­yırdı. Elə bu zamanlarda da mənfur qonşumuz erməni tayfaları Qarabağın 20 faizini işğala məruz qoydu. Həmin arzunun yerini bu dəfə də torpaqlarımızın 20 faizinin geri qayıtması arzusu əvəzlədi. Düz otuz il bu arzu ilə yanıb-qovrulan Azərbaycan xalqı məhz Ümummili Lider Heydər Əliyev siyasətinin məlum otuz ildəki bəhrəsini gördü. Ulu Öndər Heydər Əliyev elə bir rəhbər idi ki, Azərbaycanın əzəli ərazilərinin bərpası Onun yenilməz siyasətinin prioritet istiqa­məti olmuşdu. Bu siyasətin təməli Ulu Öndər tərəfin­dən qoyul­muşdusa da, davamçısı da Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyev idi. Aparılan uğurlu siyasətin bir o qədər də uğurlu davam etməsi otuz illik arzunu gerçəkləş­dirdi: işğala məruz qalmış Qarabağ geri qaytarıldı.

Bu gün biz torpaqlarını düş­məndən azad etmiş qürurlu xalqıq. Biz azadlıq qüruru ilə yaşa­yırıq... Bəli, bu uğurlu nəticədən sonra əzəli və əbədi əraziləri­miz olan Qərbi Azərbaycana qayıtmaq arzumuz oyan­mağa başladı. Niyə də oyanmasın?! Tam haqqımızdır ki, dəfə­lərlə öz yerindən-yurdundan zorla qovulmuş soydaşlarımız öz doğma el-obalarına qayıtsınlar və mütləq şəkildə öz hüquqlarını orda bərpa etsinlər. Ermənilərin bu ərazilərə köçürüldükləri həmin o tarixi zamandan etibarən bu xalq dəfələrlə müxtəlif zorakılıq­larla öz yerindən çıxarılıb. Məqsəd də Azərbaycan xalqının bu yerlərdən izini silmək, erməninin olmayan qondar­ma tarixini yaratmaqdan ibarət olub. Həmin zamanlardan etibarən xalqı­mızın qəlb dərinliklərində məhz o yerlərə qayıt­maq və yurd-yuvalarına qovuşmaq arzusu yenidən baş qaldırıb. Zaman-zaman da bu istək ciddi və mükəmməl şəkildə formalaşmış siya­sətə gətirib çıxarıb: “Qərbi Azər­baycana Qayıdış Konsep­siyası”nı formalaşdırıb. Qeyd edil­mə­lidir ki, məhz bu konsep­siya ilə də rəsmi olaraq 2022-ci ilin dekabr ayının 24-dən eti­barən müxtəlif tədbirlər təşkil olunmağa, qərarlar qəbul edil­məyə, genişmiqyaslı işlər görülməyə başlamışdı. Bu işlərin nəticəsi olaraq Qərbi Azərbaycanla əlaqəli olan bütün sahələr­dəki gerçək məqam­lar, həqiqətlər məqalələrə, kitablara və mono­qrafiyalara çevrilərək dünyaya yayılmaqdadır. Onu da əlavə edək ki, bu həqiqətləri dünyaya çatdırmağın ən optimal vasitəsi də məhz onları kitablarda cəmləyərək, müxtəlif dillərə tərcümə edərək dünyaya yaymaqdır. Azərbaycan türklərinin əzəli vətəni olan Qərbi Azərbaycanın ermənilərə sonradan verilməsi ilə bağlı təkcə tarixi faktlar deyil, həm də folklor örnəkləri məlumat verir. Bunları da toplayıb yazıya almaq ən azından sözügedən siyasətə ayna tutmaq, dəstək olmaq­dır. Buranın köklü insanları olan soydaşlarımızla görüşərək onlarla söhbət apararkən hətta ağla­gəlməz həqiqətlər də ortaya çıxa bilir. Bu baxımdan qərbi azərbaycanlı soydaşları­mızla həmin görüşlər mütəmadi şəkildə aparılmalıdır.

Qərbi Azərbaycandan sonuncu deportasiya zamanı çıxarıl­mış soydaşlarımız Azərbaycanın bir çox ərazilərində, eləcə də Naxçıvanın rayon və kəndlərində də məskun­laşıblar. Onların hətta kompakt yaşadıqları Parağa, Gömür, Çalxanqala və s. kimi kəndlər də vardır. Bu insanlar yaşa­dıqları ərazilərdə öz adət-ənənələrini qorumağa çalışıblar və demək olar ki, buna nail olublar da. Yəni, Azərbaycanın şərq hissəsi öz övladlarına ürəkaçıqlığı ilə qucaq açıb. Düzdür, isti ocağından qovulan bu insanlar bu tərəfdə də bir çox məhrumiyyətlərlə qarşılaşıblar, bəzi hallarda o çatış­maz­lıqların müəyyən hissəsi ilə bu gün də birgə yaşamaq­dadırlar. Lakin onlar üçün Vətən adlı həsrətdən və acıdan çətin başqa bir hiss, duyğu yoxdur. Doğma yurd həsrəti bu insanların ən böyük dərdi, ən ağır yarasıdır.

Qərbi azərbaycanlılarla mütəmadi görüşərək onlarla söh­bət­lər təşkil edən ziyalılardan biri də filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Aytən Cəfərovadır. Qeyd edək ki, Aytən Cəfərova AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı olmaq­la yanaşı, Qərbi Azərbaycan İcmasının Ordubad rayo­nu üzrə nümayəndəsi kimi də fəaliyyət göstərir. Onun təşkil etdiyi görüşlərin nəticəsi təkcə rəsmi hesabat və sənədlər üzərində qalmır. A.Cəfərova bu görüşlərdən aldığı təəssüratları publisis­tik, yeri gəldikdə də elmi məqalələrə çevirərək geniş oxucu auditoriyasına təqdim edir. Nəticə etibarilə, bununla ikinci hissədir ki, “Qərbi Azərbaynın etno-mədəni mühiti: tədqiqlər, xatirələr, faktlar” kitabı işıq üzü görür. Kitabın I hissəsindəki ənənə, demək olar ki, II hissədə də davam etməkdədir. Yəni dosent Aytən Cəfərova Qərbi Azərbaycandan toplanılan folklor örnəkləri üzərində apar­dığı elmi tədqiqatını məqaləyə çevirərək bu kitabda da təqdim edir. Eləcə də qərbi azərbaycanlı soy­daşlarımızla apardığı görüşləri məqalələrə daşıyaraq kitaba daxil edir. Bu bölmə kitabın II hissəsində “Yaddaşlarda qorunan etno-milli tarix” adlanır. Kitabın maraqlı və bir o qədər də önəmli hissəsindən biri də Qərbi Azərbaycandan deportasiya olun­muş soydaşlarımızdan toplanılmış folklor örnəklərinin təq­dim edil­diyi hissə “Qərbi Azərbaycanın hikmət xəzinəsin­dən” adlı ikinci hissəsidir. Üçüncü hissə isə “Saz tutub, söz qoşub Vətən deyə­rəm” başlığı altındadır. Bu hissədə yenə də ilk kitabdakı ənənəyə sadiqlik müşahidə olunur, beləki, burada biz Qərbi azərbaycanlı saz-söz insanlarının poetik dünyası ilə tanış oluruq. Bu dəfə də həmin hissədə Dərələyəz mahalının istedadlı övladı Bəylər Xanlaroğlunun şeirləri təqdim olunur.

Əvvəldə də bəhs etdiyimiz kimi, Qərbi Azərbaycanla bağlı yazılan nəinki kitab və monoqrafiya, hətta hər kiçik məqalə, çox önəmli və dəyərlidir. Çünki bu əsərlər Qərbi Azərbaycan həqi­qətlərinin dünyaya çatdırılmasına ən yaxşı vəsilədir. Dosent Aytən Cəfər qızı Cəfərovanın “Qərbi Azər­baycanın etno-mədəni mühiti, tədqiqlər, xatirələr və faktlar” II kitabı da Qərbi Azərbaycana Qayıdışla bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin imzaladığı sərəncam və ver­diyi fərmanlar işığında görülmüş işlərin nəticələrindən biri olaraq Qayıdış Konsepsiyasına dəyərli töhfədir.

Mahirə Hüseynova,
filologiya elmləri doktoru, professor

Zülfiyyə İsmayıl,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent