Müasir həyatın ritmi, iş və təhsil sahəsindəki rəqabət, sosial media və texnologiyanın təsiri insanların psixoloji sağlamlığı üzərində böyük təzyiq yaradır. Stress, təşviş, emosional yorğunluq və daxili boşluq kimi hallar getdikcə geniş yayılır. Bu baxımdan, peşəkar psixoloji dəstək həm fərdi rifah, həm də cəmiyyət üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün "Loqos" Psixoloji və Nitq Mərkəzinin rəhbəri, "Psixoloji Xidmət və Tədqiqatlar Mərkəzi" İctimai Birliyinin sədri, Psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Təranə Paşayeva ilə həmsöhbət olduq.

-Son illərdə insanlar psixoloqa daha çox hansı səbəblərlə müraciət edirlər?

-Son illərdə psixoloqa müraciət edən insanların sayı nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb. Bunun başlıca səbəbləri arasında müasir həyatın yaratdığı yüksək stress, iş və təhsil sahəsindəki rəqabət təzyiqi, ailə münasibətlərində yaranan gərginliklər, sosial təcrid və ünsiyyət çatışmazlığı, depressiya, panik atak və təşviş pozuntusu kimi psixoloji problemlər yer alır. Eyni zamanda, texnologiyanın və sosial medianın təsiri ilə insanların özünü digərləri ilə müqayisə etməsi, həyat məqsədini və motivasiyanı itirməsi də psixoloji dəstəyə olan ehtiyacı artırır. Bu faktorların birgə təsiri nəticəsində insanlar daha çox emosional sabitlik, daxili rahatlıq və fərdi inkişaf üçün peşəkar yardım axtarmağa başlayırlar.

-Uşaqlıqda alınan travmalar barədə nə deyə bilərsiniz?

-Uşaqlıqda alınan travmalar insanın xarakterinə, emosional reaksiyalarına və düşüncə tərzinə dərin təsir göstərir. Erkən yaşda yaşanan zorakılıq, laqeydlik, sevgi çatışmazlığı və ya itkilər, yetkinlik yaşında özünəinamın azalmasına, təhlükəsizlik hissinin zəifləməsinə, güvən problemi və yaxın münasibətlərdə çətinliklərə səbəb ola bilər. Belə insanlar çox vaxt risk almaqda tərəddüd edir, qərar vermə prosesində ya həddindən artıq ehtiyatlı, ya da impulsiv davranırlar. Uşaqlıq travmaları, həmçinin insanın stressə dözümlülüyünü azalda, emosional sabitliyini poza və münasibətlərində təkrarlanan zərərli davranış modellərinə yol aça bilər.

-Cəmiyyətimizdə psixoloji yardım almağa qarşı mövcud olan stereotipləri necə aradan qaldırmaq olar?

-Cəmiyyətimizdə psixoloji yardıma qarşı stereotipləri aradan qaldırmaq üçün maarifləndirmə əsas addımdır. Media və sosial şəbəkələrdə psixoloqa müraciətin normal və faydalı olduğunu göstərən kampaniyalar təşkil olunmalı, tanınmış insanlar və mütəxəssislər öz təcrübələrini paylaşaraq bu mövzunu açıq şəkildə müzakirə etməlidirlər. Məktəblərdə və universitetlərdə psixoloji sağlamlıq mövzularına dair tədris proqramları hazırlanmalı, iş yerlərində isə psixoloji dəstək xidmətləri yaradılmalıdır. İnsanlara başa salmaq lazımdır ki, psixoloji yardım zəiflik deyil, əksinə, özünüinkişaf və emosional sağlamlığın qorunması üçün vacib bir addımdır.

-Gənclərin özlərinə inamını və motivasiyasını artırmaq üçün hansı metodlar var?

Gənclərin özünəinamını və motivasiyasını artırmaq üçün psixoloq olaraq aşağıdakı metodlardan istifadə edilir:

güclü tərəflərin aşkara çıxarılması və vurğulanması;

real və kiçik məqsədlərin qoyulması, nailiyyətlərin qeyd edilməsi;

müsbət daxili dialoqu (öz-özünə danışma) inkişaf etdirmək;

stress və təşvişlə baş etmə texnikalarının öyrədilməsi (nəfəs məşqləri, meditasiya);

motivasiya verən gündəlik rutinlər və vərdişlər yaratmaq;

mənfi düşüncələri dəyişdirmək və tənqidi fikirləri yumşaltmaq;

dəstək qrupları və sosial mühitin aktivləşdirilməsi;

bu metodlar gənclərin özlərinə inamını bərpa edir, daxili motivasiyanı artırır və həyat məqsədlərinə doğru addımlamağa kömək edir.

-Travma sonrası stress pozuntusu (TSSP) yaşayan şəxslərlə ilkin psixoloji iş necə qurulmalıdır?

-Travma sonrası stress pozuntusu (TSSP) yaşayan şəxslərlə ilkin psixoloji iş aşağıdakı prinsiplərlə qurulmalıdır:

təhlükəsiz və etibarlı mühit yaratmaq — şəxs özünü rahat və qorunmuş hiss etməlidir;

aktiv dinləmə və empati göstərmək — travmanın təsirini anlamağa çalışmaq, mühakimə etmədən dəstək vermək;

təzyiq göstərmədən, tempi şəxsə uyğun tənzimləmək — danışmağa məcbur etməmək, hazır olduqda açıqlamağa imkan yaratmaq;

simptomları tanıtmaq və normalizasiya etmək — yaşanan reaksiyaların travma sonrası təbii olduğunu izah etmək;

stress idarəetmə və rahatlama texnikalarını öyrətmək — nəfəs məşqləri, yerimə, diqqət yayındırma üsulları;

peşəkar müalicə istiqamətində yönləndirmə — zərurət olduqda dərman terapiyası və uzunmüddətli psixoterapiya üçün mütəxəssisə yönəltmək.

İlkin mərhələ əsasən dəstəkləyici və təhlükəsizlik yaratmaq üzərinə qurulmalıdır.

-Sosial şəbəkələrdə yayılan “psixoloji məsləhət” kontentləri nə dərəcədə təhlükəlidir və insanlar bu informasiyaları necə ayırd etməlidir?

-Sosial şəbəkələrdə yayılan “psixoloji məsləhət” kontentləri çox vaxt ümumi və bəzən yanlış, qeyri-peşəkar məlumatlar ola bilər. Bu cür məlumatlar şəxsin vəziyyətinə uyğun olmayan tövsiyələr verərək, vəziyyəti daha da pisləşdirə, ya da problemlərin düzgün diaqnoz və müalicəsini gecikdirə bilər. İnsanlar bu informasiyaları ayırd etmək üçün:

mənbənin etibarlılığına (psixoloq, terapevt və ya rəsmi səhifə olması) diqqət etməlidir;

ümumi, standart tövsiyələrdən fərdi və dərin analiz tələb edən problemlər üçün mütləq peşəkar yardıma müraciət edilməlidir;

qısa və sadə həllər təqdim edən “tez çarə” vəd edən kontentlərə ehtiyatla yanaşmaq lazımdır. Əgər mövzu ciddi emosional və ya psixi pozuntulara aidirsə, mütləq ixtisaslı mütəxəssislə əlaqə qurmaq tövsiyə olunur;

Sosial mediada yayılan psixoloji məsləhətlər yalnız ilkin məlumat kimi qəbul edilməli, ciddi problemlərdə mütəxəssislə fərdi konsultasiya əsas olmalıdır.

-Şəxsi sərhədlərin düzgün müəyyənləşdirilməsinin insanlar arasındakı münasibətlərdə rolu nədir?

-Şəxsi sərhədlərin düzgün müəyyənləşdirilməsi insanın özünü qoruması, rahat və güvənli hiss etməsi üçün vacibdir. Bu sərhədlər insanların emosional, fiziki və sosial ehtiyaclarını ifadə edir. Onlara hörmət edilmədikdə, stress, narahatlıq, etibarın itməsi və qarşılıqlı anlaşmazlıqlar yaranır.

Düzgün müəyyənləşdirilmiş və hörmət olunan sərhədlər münasibətlərdə sağlamlıq, qarşılıqlı hörmət və balans yaradır. İnsanlar öz ehtiyaclarını açıq ifadə edə bilir, konfliktlər minimuma enir və münasibətlər daha davamlı olur. Bu, həm şəxsi, həm də işgüzar əlaqələrdə effektiv ünsiyyət və emosional rifah üçün əsasdır.

-Davamlı narahatlıq, daxili boşluq və həyatın mənasız görünməsi halları ilə daha çox hansı kateqoriyadan olan insanlar müraciət edir və bu hallar necə həll edilir?

Davamlı narahatlıq, daxili boşluq və həyatın mənasız görünməsi daha çox depressiya, anksiyete pozuntuları, mövcud həyati çətinliklərlə üzləşən və ya travma keçirmiş şəxslərdə müşahidə olunur. Bu hallarla müraciət edənlər arasında gənclər, orta yaşlılar və həyat dəyişiklikləri yaşayan insanlar üstünlük təşkil edir.

Həlli üçün:

Peşəkar psixoloji konsultasiya və lazım olduqda psixoterapiya, dərman müalicəsi (psixiatr nəzarəti altında), gündəlik rutinlərin və fiziki aktivliyin artırılması, Sosial dəstək və mənalı əlaqələrin gücləndirilməsi, motivasiya və həyat məqsədinin tapılması üçün fərdi işlər və s. tövsiyə olunur.

Bu yanaşmalar şəxsin daxili boşluq və narahatlığını azaltmağa, həyatına yenidən məna qatmağa kömək edir.

-Qısqanclıq, özünü başqaları ilə müqayisə etmə və tənqidə qarşı həssaslıq – bu duyğuların psixoloji səbəbləri nələrdir?

-Qısqanclıq, özünü başqaları ilə müqayisə etmə və tənqidə qarşı həssaslığın əsas psixoloji səbəbləri bunlardır:

aşağı özünəinam və dəyər hissi — özünü kifayət qədər qiymətləndirməmək;

qarşılıqlı müqayisə və sosial rəqabət mədəniyyəti — digərlərinin uğurlarını özünə qarşı təhdid kimi qəbul etmək;

keçmiş təcrübələrdə rədd edilmə və ya tənqidə məruz qalma — emosional yara və qorxu yaratması;

səhvlərə və tənqidə dözümsüzlük;

güvən problemi və bağlılıq çətinlikləri — yaxın münasibətlərdə təhdid hissi.

Bu səbəblər şəxsin emosional sabitliyini azaldır və münasibətlərdə gərginlik yaradır.

Müasir dövrdə insanlar niyə daha tez tükənir və emosional yanma (burnout) problemi ilə necə mübarizə aparmaq olar?

Müasir dövrdə insanlar daha tez tükəndiyi haqda tez-tez fikirlər eşidirik. Bunun da bir sıra səbəbləri vardır. İş və şəxsi həyat arasındakı balansın pozulması, davamlı stress və yüksək iş yükü, texnologiyanın fasiləsiz və müdaxiləli olması, sosial təzyiq, dəstək və istirahət imkanlarının məhdudluğu bunlara bariz nümunədir. Emosional yanma (burnout) ilə mübarizə üçün bunlara diqqət etməliyik:

-iş və istirahət vaxtını balanslaşdırmaq, fasilələr vermək;

-stress idarəetmə texnikalarını öyrənmək (nəfəs məşqləri, meditasiya) ;

-sosial dəstəyi artırmaq, yaxınlarla vaxt keçirmək;

-real gözləntilər qoymaq, mükəmməllikçilikdən uzaqlaşmaq;

-peşəkar yardım almaq, psixoloji dəstəkdən istifadə etmək;

Bu yanaşmalar yanmanın qarşısını almağa və emosional enerjini bərpa etməyə kömək edir.

Yaqut Ağaşahqızı, “İki sahil”