II Qareginin çıxışları erməni xalqını reallıqdan uzaqlaşdırır, regionda sülh və barış imkanlarını məhdudlaşdırır

Əsrlərin dərinliyinə baxdıqda Qafqazda dini institutların yalnız mənəvi rol oynamadığı, bəzən siyasi proseslərin mərkəzinə çevrildiyi açıq görünür. Bu xüsusiyyətin ən çox müzakirə olunan nümunələrindən biri Erməni Apostol Kilsəsidir. Dinin mahiyyəti xalqları mərhəmətə, ədalətə, barışa səsləmək olsa da, regionun mürəkkəb tarixi şəraitində kilsə tribunası həm də ideoloji mobilizasiya aləti rolunu oynayıb. XIX əsrin sonu Qafqaz üçün sosial, iqtisadi və siyasi sarsıntılar dövrü idi. İmperiya siyasəti, köç dalğaları və yeni sosial təbəqələrin meydana çıxması cəmiyyətlər arasında həssas balansı sınağa çəkdi. Belə bir mərhələdə erməni kilsəsinin rəsmi xütbələri və keşişlərin çıxışları dini mesajlarla yanaşı, siyasi çalarlar da qazandı.

Xütbələrdə nifrət toxumu: XIX əsrin kölgəsi

Kilsə kürsüsü milli identiklik ətrafında səfərbərlik meydanına çevrilərək azərbaycanlılara və türklərə yönələn düşmən obrazını gücləndirdi. Dini mətnlərdə barışın və təmkinin tərbiyəedici gücü önəmli yer tutmalı idi, lakin əksinə, dini rəmzlər siyasətin sərt dilini legitimləşdirən çətir funksiyasını gördü. XX əsrin əvvəllərində baş verən kütləvi iğtişaşlar və silahlı toqquşmalar bu tendensiyanı daha da gücləndirdi. Müharibələr, imperiyaların süqutu və yeni dövlətçilik cəhdləri fonunda kilsənin bir qismi ictimai-siyasi səhnədə təsir dairəsini genişləndirdi. Keşişlər yalnız ibadət məkanlarının rəhbərləri kimi deyil, həm də kütlələrin emosional enerjisini müəyyən istiqamətə yönəldən natiqlər kimi çıxış edərək milli rəqabəti qızışdırdılar.

Sovet dövründə rəsmi sekulyar siyasət kilsələrin açıq siyasi fəaliyyətinə sərt məhdudiyyətlər tətbiq etdi. Lakin bu, dini institutların ictimai təsir imkanlarını tamamilə məhv etmədi. Erməni kilsəsi gizli təsir kanallarını qoruyub saxladı və millətçi dairələrlə əməkdaşlıq etməyə davam etdi. Bu, azərbaycanlılara qarşı nifrət hisslərinin sistemli şəkildə ötürülməsinə xidmət etdi və nəticədə iki xalq arasında qarşılıqlı etimad zədələndi.

Dini lider barışa yox, revanşa çağırır

Müasir dövrdə də bu tendensiya davam edir. II Qareginin fəaliyyəti göstərir ki, erməni kilsəsi hələ də siyasi revanşizm mərkəzinə çevrilib. Katolikos, Birinci və İkinci Qarabağ müharibələri dövründə işğalçı ordunun əsgərlərinə xeyir-dua verməklə dini təsisatın mənəvi gücünü müharibə alətinə çevirirdi. Bu gün isə eyni yanaşmanı radikal revanşist qruplara yönəldir və onları himayə edir. II Qareginin çıxışları yalnız daxili auditoriya ilə məhdudlaşmır; beynəlxalq tədbirlərdə və xarici səfərlərdə də Azərbaycanı qaralamağa çalışır. Bu isə kilsənin müasir dövrdə siyasi manipulyasiyanın mərkəzi rolunu qoruyub saxladığını göstərir.

Tarixi mərasim yox, siyasi tribuna

I Nikeya Kilsə Məclisinin 1700 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfransda da II Qaregin çıxışını siyasi məqsədlərə uyğunlaşdırdı. O, guya “Dağlıq Qarabağda” erməni mədəni və dini irsi dağıdılır, guya Azərbaycan “etnik təmizləmə” həyata keçirir və separatçı qrupların başçıları “əsir” saxlanılır iddialarını səsləndirdi. Halbuki bu iddialar reallığı əks etdirmir: Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilərində yüzlərlə yeni yaşayış məntəqəsi salınıb, məscidlər bərpa edilib, kilsələr qorunub saxlanılır. Şuşadakı kilsənin qorunması bunun bariz nümunəsidir. II Qareginin çıxışı dini rəhbər mövqeyindən çox, siyasi sifarişlə hərəkət etdiyini göstərir.

Katolikosun “lider” adlandırdığı separatçı başçılar isə beynəlxalq hüquq qarşısında cavabdeh şəxslərdir və onların saxlanması qanunauyğun addımdır. II Qareginin ritorikası bu həqiqətləri gizlətmək və Ermənistanın onilliklər boyu davam edən işğalçılıq siyasətini pərdələmək məqsədi daşıyır. O, dini tribunadan siyasi manipulyasiya vasitəsi kimi istifadə edərək erməni xalqını reallıqdan uzaqlaşdırır, regionda sülh və barış imkanlarını məhdudlaşdırır.

Tarixi təcrübə göstərir ki, dini institutlar yalnız mənəvi rəhbərlik funksiyasını yerinə yetirdikdə xalqlar üçün dayanıqlı dəyər mənbəyinə çevrilir. Erməni Apostol Kilsəsinin tarixi və müasir fəaliyyəti isə göstərir ki, dini status siyasi məqsədlər üçün istifadə olunduqda həm institutun nüfuzu, həm də xalqın gələcəyi üçün təhlükəli nəticələr doğurur. II Qareginin çıxışları kilsə tribunalarının revanşist siyasət üçün platformaya çevrildiyini, faktlara söykənməyən iddiaların yayıldığını və cəmiyyətin reallıqdan uzaqlaşdırıldığını göstərir.

Faktlarla sülh və inkişafa

Azərbaycanın işğaldan azad olunmuş ərazilərdə apardığı bərpa və yenidənqurma işləri isə faktlara və praqmatik yanaşmaya əsaslanır. Yüzlərlə yaşayış məntəqəsi yenidən qurulur, məscidlər və kilsələr bərpa edilir, tarixi abidələr qorunur. Bu işlər regionda sülhün möhkəmlənməsinə, mənəvi və humanitar baxımdan dayanıqlı inkişafa xidmət edir. Azərbaycanın diplomatik təşəbbüsləri qonşularla və beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı gücləndirərək etimad mühitini formalaşdırır.

Dini liderlərin və kilsələrin rolu yalnız reallığı təhrif etmək deyil, xalqları barışa, əməkdaşlığa və mənəvi dəyərlərə çağırmaq olmalıdır. Tarixi təcrübə göstərir ki, dini institutların konstruktiv rolu xalqları birləşdirir, stereotipləri zəiflədir və qarşılıqlı hörməti gücləndirir. II Qareginin çıxışları isə bu missiyanı sarsıdır, erməni cəmiyyətini reallıqdan uzaqlaşdırır və gənc nəsli tarixi dərsləri mənimsəməkdə çətinliklə üzləşdirir.

Nəticə olaraq, Ermənistan–Azərbaycan münasibətlərində sülhün və qarşılıqlı anlaşmanın təməlini gücləndirmək üçün dini liderlər həm yerli, həm də beynəlxalq səviyyədə məsuliyyətli mövqe nümayiş etdirməlidir. Xəyallara, qərəzli ritorikaya və revanşist siyasətə əsaslanan çıxışlar yalnız gərginliyi artırır və xalqların gələcək inkişaf imkanlarını məhdudlaşdırır. Azərbaycan isə faktlara, praqmatik addımlara və bərpa işlərinə əsaslanaraq regionda sülh, sabitlik və dayanıqlı inkişaf üçün nümunə göstərir.

Beləliklə, II Qareginin fəaliyyəti və kilsənin tribunasından səslənən siyasi ritorika həm tarixi reallığa, həm də gələcək perspektivlərə qarşı çıxır. Tarix göstərir ki, yalnız sülhsevər, ədalətə və reallığa söykənən siyasət uzunmüddətli uğur gətirə bilər. Kilsə isə bu prosesdə birləşdirici, sabitləşdirici və mənəvi dayağa çevrilməli, cəmiyyəti barışa və əməkdaşlığa çağırmalıdır. Bu missiyanı yerinə yetirən dini institutlar yalnız öz nüfuzunu qoruyur, həm də xalqının gələcəyi üçün konstruktiv təsir yaradır.

Nigar Orucova, “İki sahil”