Müasir dövrdə məktəbin missiyası təkcə fundamental biliklərin verilməsi ilə məhdudlaşmır. Cəmiyyətin və əmək bazarının sürətlə dəyişən tələbləri fonunda şagirdlərin gələcək həyatına birbaşa təsir edəcək praktik bacarıqların formalaşdırılması xüsusi önəm kəsb edir. Bununla yanaşı, məktəbdaxili tədrisin keyfiyyəti ilə bağlı narazılıqların artması çoxsaylı şagird və valideynləri repetitorlara üz tutmağa vadar edir. Məsələnin səbəbləri və mümkün həlli yolları barədə “İki sahil” TV-yə müsahibə verən təhsil eksperti aktual suallara aydınlıq gətirdi.
-Kamran müəllim, müasir dünyada məktəbin rolu təkcə bilik verməkdən ibarət deyil; təhsil şagirdləri real həyat bacarıqları ilə də təmin etməlidir. Bu baxımdan sizcə, hazırkı məktəb proqramları uşaqları gələcəyə hazırlayırmı?
-Müasir dünyada məktəbin missiyası təkcə bilik ötürməkdən ibarət olmadığından təhsil sistemindən gözləntilər də xeyli artıb. Şagirdlər yalnız nəzəri məlumatları mənimsəməli deyil, eyni zamanda, problemi həll etmə, tənqidi düşünmə, kommunikasiya, rəqəmsal savadlılıq və əməkdaşlıq kimi real həyatda tələb olunan bacarıqlarla da silahlanmalıdırlar. Lakin mövcud məktəb proqramlarının strukturu bu istiqamətdə tam yetkin hesab edilmir. Bir çox fənn kurikulumları hələ də faktların əzbərlənməsinə üstünlük verir, şagirdlərin yaradıcılıq potensialını, analitik düşünmə və praktiki tətbiq bacarıqlarını lazımi qədər inkişaf etdirmir. Bu səbəbdən şagirdlərin böyük bir qismi məktəb təhsilini kifayət qədər effektiv görmədiyi üçün əlavə hazırlığa-repetitorluğa üz tutur. Bu tendensiya həm məktəbdə tədris keyfiyyətinin yenidən qiymətləndirilməsini, həm də təhsil proqramlarının müasir tələblərə uyğunlaşdırılmasını zəruri edir. Demək olar ki, hazırkı məktəb proqramları uşaqları gələcəyin çağırışlarına qismən hazırlayır, lakin sürətlə dəyişən dünyada uğur qazanmaq üçün bu proqramların daha çevik, tətbiq yönümlü və bacarıq əsaslı modelə keçirilməsi vacibdir. Şagirdlərin gələcəyə tam hazır olması üçün təhsil sistemində dərin məzmun və metodoloji yeniliklərə ehtiyac duyulur.
-Şagirdlərin gələcəyə daha yaxşı hazırlanması üçün təhsil sistemində hansı məzmun və metodoloji dəyişikliklər həyata keçirilməlidir?
-Təhsil sistemində həm məzmun, həm də metodologiya baxımından ciddi dəyişikliklər zəruridir. İlk növbədə, fənn proqramları sadəcə nəzəri biliklərin ötürülməsinə deyil, həmin biliklərin real həyat situasiyalarında tətbiqinə yönəlməlidir. Bunun üçün dərs materialları daha praktik, problem əsaslı və tənqidi düşüncəni stimullaşdıran şəkildə yenidən qurulmalıdır. Metodoloji baxımdan ənənəvi müəllim-mərkəzli dərs modeli artıq effektiv sayılmır. Müasir təlim prosesi şagirdin fəal iştirakına, araşdırma aparmasına, öz ideyalarını ifadə etməsinə və əməkdaşlıq şəraitində öyrənməsinə şərait yaratmalıdır. Rəqəmsal texnologiyaların səmərəli inteqrasiyası da mühüm rol oynayır. Çünki bugünkü uşaqlar informasiyanı sürətli, vizual və interaktiv şəkildə mənimsəyirlər. Bununla yanaşı, sosial-emosional bacarıqların, kommunikasiya qabiliyyətinin və yaradıcı düşüncənin inkişaf etdirilməsi təhsil sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir. Əmək bazarının tələbləri dəyişdikcə tədris planları da çevik olmalı, müasir peşələrə uyğun yeni modullar əlavə edilməlidir. Qeyd edim ki, məzmun və metodologiyanın yenilənməsi yalnız şagirdləri imtahanlara deyil, həyatın müxtəlif sferalarına da hazırlaşdıran daha güclü və çevik təhsil modelinin qurulmasına imkan verəcək.
-Məktəb dərslikləri və proqramları şagirdlərin imtahana tam hazır olmasını təmin edirmi, yoxsa əlavə resurslara ehtiyac var? Repetitorlara üz tutmaq şagirdlər üçün imtahana hazırlıqda hansı boşluqları göstərir?
-Məktəbdən kənara, repetitorlara üz tutmaq göstərir ki, məktəbdə şagirdlərin imtahana hazırlığı üçün tədris prosesi tam effektiv deyil. Əgər imtahan sualları əsasən dərsliklərdən kənar, müxtəlif əlavə kitab və vəsaitlərdən götürülürsə, bu, məktəb proqramının yalnız dərsliklərlə şagirdləri tam hazırlaşdıra bilmədiyini göstərir. Repetitorlara üz tutmaq, həmçinin şagirdlərin imtahana hazırlıq baxımından məktəbdə müəyyən boşluqların olduğunu ortaya qoyur. Çox vaxt dərsliklər və dərs proqramları mövzuları kifayət qədər dərindən əhatə etmir. İmtahan suallarının tez-tez dərslikdən kənar biliklərə əsaslanması isə əlavə resurslardan iş kitabları, əlavə tədris materialları və repetitor dəstəyindən istifadəni zəruri edir. Bu vəziyyət valideynlər üçün də siqnaldır ki, uşaqların bilik səviyyəsini gücləndirmək və onları imtahana tam hazırlamaq üçün əlavə dəstək təmin edilməlidir. Bu isə həm məktəbdəki tədris metodikasında boşluqların olduğunu, həm də mövcud dərs vəsaitlərinin yetərsizliyini ortaya qoyur.
-Süni intellektin dərslərdə, tapşırıqlarda və qiymətləndirmədə tətbiqi müəllimlərin rolunu tamamilə əvəz edə biləcəkmi, yoxsa yalnız onlara dəstək olacaq?
-Süni intellektin dərslərdə, tapşırıqlarda və qiymətləndirmədə tətbiqi müəllimlərin rolunu tamamilə əvəz edə bilməz. Süni intellekt əsasən müəllimlərə dəstək funksiyası daşıyır. Dərslərin fərdiləşdirilməsi, əlavə tədris materiallarının təqdim olunması, qiymətləndirmənin sürətləndirilməsi və şagirdlərin fərdi inkişafının izlənməsi kimi imkanlar yaradır. Lakin müəllimin insan bacarıqları- empatiya, motivasiya vermək, şagirdlərlə sosial ünsiyyət və kritik düşüncə inkişafını yönəltmək qabiliyyəti hələ də əvəzolunmazdır. Yəni, süni intellekt təhsil prosesini zənginləşdirir, amma müəllimin yerini tam doldura bilmir.
-Uşaqlar süni intellekt vasitəsilə dərs hazırlığı və tapşırıq həll etməyə öyrəşirsə, bu, onların tənqidi düşünmə və yaradıcılıq bacarıqlarına necə təsir edəcək?
-Şagirdlər süni intellekt vasitəsilə dərs hazırlığı və tapşırıq həll etməyə öyrəşirsə, bu, onların tənqidi düşünmə və yaradıcılıq bacarıqlarına müəyyən risklər yarada bilər. Belə ki, süni intellekt tez-tez hazır cavablar təqdim etdiyindən, şagirdlər problemi özləri analiz edib həll etməyə səy göstərmirlər. Bu isə uşaqlarda yaradıcı yanaşma bacarıqlarının inkişafına mane ola bilər. Digər tərəfdən, düzgün yönləndirildikdə süni intellekt yaradıcılığı və tənqidi düşüncəni gücləndirmək üçün də istifadə oluna bilər. Məsələn, fərqli yanaşmalar təqdim etməsi, suallar verməklə fikir yürütməyə təşviq etməsi və şagirdin öz ideyalarını formalaşdırmasına dəstək verməsi mümkündür. Yəni, burada əsas məsələ uşaqların AI-dan passiv istifadə etməməsi, onunla interaktiv və analitik şəkildə işləməsidir.
-Aktual məsələlərdən biri də ölkədə müəllim çatışmazlığıdır, xüsusən rayon məktəblərində. Bu problem artdıqca məktəblər arasında təhsil keyfiyyətində fərqlər getdikcə böyüyür. Belə vəziyyətdə təhsil sistemi prosesə necə müdaxilə etməli və uşaqların bərabər imkanlarını hansı yolla təmin etməlidir?
-Ölkədə xüsusən rayon məktəblərində müəllim çatışmazlığı təhsil keyfiyyətində ciddi fərqlərin yaranmasına səbəb olur. Bu problemin böyüməsi məktəblər arasında imkan bərabərliyini zəiflədir. Təhsil sistemi bu vəziyyətə dərhal müdaxilə etməli, hər bir uşaq üçün bərabər imkanlar təmin etməlidir. Bunun üçün müəllimlərin rayon məktəblərində işləməsi maddi və sosial təşviqlərlə stimullaşdırılmalı, gənc kadrlar üçün xüsusi güzəştlər və karyera imkanları yaradılmalıdır Əlavə olaraq, kitabxana və tədris materiallarına çıxış imkanları genişləndirilməli, şagirdlərin fərdi ehtiyacları nəzərə alınmalıdır. Bütün bu tədbirlər sayəsində rayon və şəhər məktəbləri arasındakı fərqlər azalacaq və hər uşaq bərabər təhsil imkanlarından yararlana biləcək.
-Digər aktual məsələ, yəni müasir universitetlərdə tələbələrin praktiki bacarıq və gələcək iş bazarına hazırlığı yetərlidirmi yoxsa proqramlar hələ də nəzəri biliklərə üstünlük verir?
-Müasir universitetlərdə tələbələrin praktiki bacarıqları və gələcək iş bazarına hazırlığı hələ də kifayət qədər təmin olunmayıb. Çox vaxt tədris proqramları nəzəri biliklərə üstünlük verir, tələbələr əsasən dərsliklər və mühazirələr vasitəsilə məlumat alır, real iş mühiti və praktik təcrübə ilə kifayət qədər üzləşmir. Bu isə onların əmək bazarına çıxarkən zəruri bacarıqlardan layihələrin idarə olunması, komanda işi, problem həll etmə və texnoloji alətlərdən səmərəli istifadədən geri qalmasına səbəb olur. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün universitetlərdə təcrübə proqramları, layihə əsaslı öyrənmə, sənaye əməkdaşlığı və mentor dəstəyi kimi imkanlar genişləndirilməli, nəzəri biliklərlə praktik bacarıqlar arasında balans yaradılmalıdır.
-Sosial şəbəkələr şagirdlərin təhsilinə, davranışına və sosial bacarıqlarına necə təsir edir?
-Sosial şəbəkələrin şagirdlərə təsiri çoxşaxəlidir. Bunun həm müsbət, həm də mənfi tərəfləri var. Müsbət tərəfi odur ki, sosial şəbəkələr şagirdlər üçün öyrənmə imkanlarını genişləndirir. Onlar müxtəlif tədris materiallarına, onlayn dərslərə, elmi məqalələrə və interaktiv resurslara çıxış əldə edə bilirlər. Eyni zamanda, sosial şəbəkələr yaradıcılığın inkişafına, fikir mübadiləsinə və komanda işinə stimul verir, şagirdlərin texnoloji bacarıqlarını və kommunikasiya qabiliyyətini gücləndirir. Bununla yanaşı, sosial şəbəkələrin mənfi təsirləri də az deyil. Şagirdlər vaxtın çox hissəsini səmərəsiz keçirmək riski ilə üzləşir, diqqət və konsentrasiyada çətinliklər yaranır. Davamlı sosial müqayisə və “like” yarışları onların özünəinamına mənfi təsir edə, hətta psixoloji gərginlik yarada bilər. Həmçinin şagirdlərin real ünsiyyət və sosial bacarıqlarının inkişafı zədələnə bilər, onlayn aləmdə həddindən artıq vaxt keçirmə asılılıq yarada bilər. Bu səbəbdən sosial şəbəkələrdən məqsədyönlü, balanslı və nəzarətli istifadə vacibdir. Məktəblər və valideynlər şagirdlərin onlayn fəaliyyətini izləməli, onları informasiya mənbələrini düzgün seçməyə və vaxtı səmərəli idarə etməyə yönləndirməlidir. Yalnız bu halda sosial şəbəkələr uşaqların təhsilə və fərdi inkişafına dəstək ola bilər. Bununla da mənfi təsirlərin qarşısı alınmış olar.
Şəmsiyyə Əliqızı, “İki sahil”
