Düyü müxtəlif yeməklərlə yeyilə bilən dadlı, asan əldə edilən, nisbətən ucuz və çoxyönlü qidadır. Müxtəlifxalqların menyusunda əsas yemək olmasına baxmayaraq, çox adam düyü barədə heç nə bilmir.
Biz bu kənd təsərrüfatı məhsulunu daha yaxından nəzərdən keçirmək qərarına gəldik.
Bəzi insanlar qəhvəyi və ağ düyünün fərqli növlər olduğunu düşünsələr də, əslində belə deyil. Qəhvəyi düyü tam emal olunmamış və kəpək qabığını saxlamış düyüdür. Ağ çeşiddən fərqli olaraq, qəhvəyi daha yüksək qida dəyərinə malikdir.
Ağ düyü emaldan sonra adətən cilalanır, bu da onu daha möhkəm və dadlı edir.
Dünya əhalisinin yarısından çoxu üçün düyü əsas qidadır. Bütün dünyada insanlar bu taxıl məhsulunu böyük miqdarda istehlak edirlər. Dünya üzrə orta hesabla düyü istehlakı ildə adambaşına təxminən 55 kiloqramdır. Asiya ölkələrində adambaşına 75-80 kq, Afrikada 25 kq, Avropada təxminən 5 kq-ı keçir.
Ən çox düyü Myanma, Banqladeş, Vyetnam kimi kasıb Asiya ölkələrində yeyilir. Orada sakinlər ildə 150-200 kq düyü yeyə bilərlər ki, bu da dünya üzrə orta göstəricidən 3-4 dəfə yüksəkdir.
Dünyada düyüdən başqa əsas ərzaq məhsulları buğda və qarğıdalıdır. Bununla belə, qarğıdalı və buğdadan fərqli olaraq, düyü böyümək üçün daha çox səy tələb edir. Fermerlər onu toxumdan yetişdirirlər. Fidanlar meydana çıxdıqdan sonra şitillər su basmış çəltik sahələrinə köçürülür və orada yetişmə prosesi başa çatır.
Bu məhsulun yetişdirilməsi böyük miqdarda su və əmək tələb edir. 1 kiloqram düyü əldə etmək üçün orta hesabla 4000-5000 litr su lazımdır.
2011-ci ildə genetik tədqiqatlar göstərdi ki, düyünün bütün formaları qədim Çinin Mirvari Çayı Vadisi bölgəsində eramızdan əvvəl yabanı növlərin əhilləşdirilməsindən yaranıb.
Düyünün kütləvi becərilməsi təxminən eramızdan əvvəl 5000-ci illərdə Çin, Hindistan və Taylandda başlamışdır. Oradan tacirlər qismən məhsulu Qərbə ixrac etdilər və orada da məşhurlaşdılar. Ancaq tarixən düyünün becərilməsi Asiyada dünyanın digər hissələrinə nisbətən həmişə daha geniş yayılmışdır, baxmayaraq ki, bu bitki istənilən iqlim şəraitinə asanlıqla uyğunlaşır (təbii ki, Antarktidadan başqa).
Ümumiyyətlə, düyünün üç fərqli növü var: qısa, orta və uzun düyü. Tarixən uzun növ düyü ən yaxşı hesab edilmişdir, çünki bişdikdə bir-birinə yapışmır.
Əgər qazanın dibinə yapışmış düyünü çıxarmağa çalışmısınızsa, onun nə qədər yapışqan olduğunu bilirsiniz. Bunun Böyük Çin səddinin tikintisi zamanı inşaatçılar üçün çox faydası olub. 15-16-cı əsrlərdə Min sülaləsi dövründə Çin divarı tikilərkən işçilər düyü unundan istifadə edirdilər. Düyü bulyonu sönmüş əhəng - kalsium karbonatla qarışdırılaraq yapışqan kimi istifadə edilmişdir.
Çiy ağ düyü 10-30 il (saxlanma şəraitindən asılı olaraq) təzə və yeməli qalır. Çiy qəhvəyi düyünün qabığı oksidləşdiyindən və istehlak üçün yararsız hala düşdüyündən onun saxlama müddəti üç aydan altı aya qədərdir.
Düyü bitkisi çeşiddən və torpağın münbitliyindən asılı olaraq 1-1,8 metrə qədər (bəzən daha çox) böyüyə bilər. Bu bitkinin uzunluğu 50-100 santimetr, eni isə 2-2,5 santimetr olan uzun və nazik yarpaqları var.
Düyünün ən böyük istehsalçıları Çin, Hindistan və İndoneziyadır.
Düyünün tərkibində karbohidratlar, B vitaminləri (məsələn, tiamin, riboflavin, niasin və folat), dəmir, sink, maqnezium, lif və s. kimi faydalı maddələr var. Tərkibində natrium və xolesterol yoxdur və demək olar ki, heç bir yağ yoxdur. Təbii olaraq qlutensizdir.
Onun insan üçün faydası orqanizmi qısa zamanda enerji ilə təmin etməsidir. Bundan əlavə, bağırsaqda hərəkətliliyi yaxşılaşdırır, qanda şəkərin səviyyəsini sabitləşdirərək qocalma prosesini ləngidir.
Bitkinin adı köhnə fransızca "ris" sözündəndir. Bu, öz növbəsində, italyan "riso" dan, o isə latın "oriza" dan gəlir.
Şərq ölkələrində düyü uzun müddət məhsuldarlığın, zənginliyin və bolluğun simvolu hesab olunurdu. Buna görə də Şərq ölkələrində toylarda yeni evlənənlərə düyü atmaq adət idi. Belə hesab olunurdu ki, qonaqlar bu yolla sevgililərə birlikdə xoşbəxt və zəngin həyat arzulayırlar. Sonralar bu ənənə Şərqdən Qərbə yayılmağa başladı.
Filippində UNESCO-nun Ümumdünya İrsi siyahısına daxil olan heyrətamiz Banaue düyü terrasları var. Bu terraslara gizli olaraq dünyanın səkkizinci möcüzəsi ləqəbi verilib. İfuqao dağlılarına bu terrasları yaratmaq üçün 2000 ildən çox vaxt lazım olub.
Nubar Süleymanova, “İki sahil”
