ÇARİZMİN İŞĞALÇILIQ SİYASƏTİ ÜMUMTÜRK TARİXİ KONTEKSTİNDƏ-Qızıl Orda və ondan törəmə tatar xanlıqları
(tarixi-etnoqrafik oçerklər)
K R I M X A N L I Ğ I
(Əvvəli ötən saylarımızda)
...Beləliklə, Osmanlı dövlətinin Rusiya ilə apardığı uzunmüddətli hərbi-siyasi rəqabət mübarizəsində bütün cəbhə və istiqamətlər üzrə uduzduğu üzə çıxır və bunu artıq heç kimdən- nə dostdan, nə düşməndən gizlətmək mümkün deyil. Aydın görünür ki, şəxsi fədakarlıq və şücaət əsasında qurulmuş ənənəvi atlı-süvari qoşunu hərb elminin yeni nailiyyətləri ilə silahlanmış çar ordusu qarşısında- aprior olaraq- duruş gətirə bilmir. Klassik türk tarixçisi Cövdət Paşanın yazdığı kimi, Osmanlı ordusu Rusiya üzərinə “yer və göy götürməz əskərlə” axın etsə də, “disiplinsiz və egitimsiz” (nizam-intizamsız və təlimsiz) idi. Döyüş və iman ruhu, əzmkarlığı nə qədər yüksək olsa belə, yeniçəri ordusu belə köhnəlib və rəqibin elmi-taktiki bacarıqlarını üstələmək iqtidarında deyil. Xatırladaq ki, Qoca Rağib Paşa və Möhsünzadə Məhməd Paşa kimi təcrübəli dövlət adamları imperiyanın real hərbi gücünü yaxşı bildiklərindən sədarətdə olduqları dövrdə Osmanlının Rusiya ilə müharibəyə girməsinin qarşısını almışdılar. 1768-1774-cü illər müharibəsi onların nə qədər haqlı olduqlarını sübuta yetirir. Sərəskər İbrahim Paşanın katibi Nəcati Əfəndinin cəbhə xatirələrindən də yeniçəri ordusunda ikitirəlik və başıpozuqluğun hökm sürdüyü aydın olur.
Döyüş meydanındakı məğlubiyyətlər seriyası eyni zamanda Osmanlı dövlətinin idarəçilik sisteminin artıq çürümə həddinə çatdığını əyani şəkildə faş edir. Türkiyədə elm tarixinə dair maraqlı əsərlər müəllifi Cəlal Şəngörün 1770-ci il Çeşmə faciəsinə dair qeydləri xüsusilə bu cəhətdən diqqətcəkəndir. Onun araşdırmalarından məlum olur ki, Fransanın İstanbuldakı səfiri Osmanlı vəzirlərini Rusiyanın Baltik donanmasının hücumu haqqında əvvəlcədən xəbərdar edibmiş. Lakin onlar: “əfəndim, Ağ dəniz nasıl olsa, qapalı dənizdir, Baltik donanması bizi təhdid edə bilməz”,- deyə nəticə çıxarmamış, lazımi tədbirlər görməmişdilər. “Düşmən Çeşmə buxtasına çatanda isə belə əfsanə uydurdular ki, guya Venedik Cumhuriyyəti tərəfindən ruslar üçün Adriatikə açılan özəl bir kanal qazılmışdır,”-yazan alim əlavə edir ki: “Hətta Osmanlı imperatorluğu adından bununla bağlı /Venedikə/ rəsmi etiraz da bildirilmişdi! Bu inanılmaz cəhalət XVIII əsrin sonlarına doğru sarayda Piri Rəisin xəritəsinin və onunla bərabər bütün rasional coğrafiya bilgilərinin tamamilə unudulduğunu göstərir”. Beləliklə, 1768-1774-cü illər müharibəsinin nəticələri təsadüfi olmayıb, Osmanlı dövlətinin çoxdan keçirdiyi total deqradasiyanın artıq dərin fəsadlar verdiyini inikas etdirirdi.
Andre Ribard və digər tanınmış dünya tarixçiləri tərəfindən XVIII əsrin ən önəmli hadisələrdən biri kimi qiymətləndirilən 1768-1774-cü illər müharibəsi bütün Avropada maraqla izlənilir, narahatlıq yaradırdı. Rusiyanın Balkanlarda güclənməsi Fransanı, xüsusilə Avstriyanı qane etmirdi. Çar hökuməti sülh danışıqlarına başlamaq üçün güclü beynəlxalq təzyiqlərə məruz qalırdı. Digər tərəfdən Don kazakı Yemelyan Puqaçovun başçılığı ilə kəndli üsyanının alovlanması ilə ölkə daxilində sabitlik də pozulmuşdu.
Belə bir şəraitdə 1774-cü il iyulun 17-də (bir çox mənbələr iyulun 21-i tarixinə üstünlük verir) Cənubi Dobrucanın (Bolqarıstan) Kiçik Qaynarca qəsəbəsində Osmanlı və Rusiya dövlətləri arasında 28 maddəlik sülh müqaviləsi imzalandı. Krım xanlığının Osmanlı təbəəliyindən çıxaraq müstəqil idarəçiliyə malik dövlət olduğu təsbit edildi. De-fakto Rusiya protektoratlığına verilən Krım, Kuban və Bucak tatarları Osmanlı ilə yalnız dini bağlılıqlarını saxlayırdılar. Buq (Aksu) və Dnepr (Özi) çayları arasındakı ərazilər, habelə Kubana qədər torpaqlar Rusiya hakimiyyətinə keçirdi. Çar hökuməti Qara dənizə çıxış əldə edir, rus ticarət gəmiləri ilk dəfə olaraq Bosfor və Dardanel boğazlarından Ağ dənizə keçmək və Osmanlı limanlarında dayanıb sövdələşmələr aparmaq imkanı qazanırdı. Krımdakı strateji qalalar- Kerç, Yeniqala, habelə Dnepr üzərindəki Qılburun Rusiya hakimiyyətinə keçir, Osmanlı dövlətinin əlində təkcə Özi (Oçakov) qalırdı. Çar hökumətinə həm də uzun müddət tərəflər arasında münaqişə predmeti olmuş Azov qalasını möhkəmləndirmək, habelə Qara dənizdə yeni qalalar inşa etmək (bunlardan biri də Sevastopoldur) hüququ verilirdi. Qafqazda neytral sərhəd bölgəsi olan Böyük və Kiçik Kabarda da ilhaq edilirdi. İndiyə qədər İslam dünyası və ortodoks xristianlar arasında sərhəd xətti kimi Terek çayı götürülürdüsə, Kiçik Qaynarca müqaviləsinə əsasən, Rusiya bu sərhədləri artıq Kuban çayına qədər genişləndirirdi. Çar qoşunları tərəfindən işğal olunmuş Əflak, Bogdan (Valaxiya və Moldova) və Hotin qalası Osmanlıya qaytarılır, ancaq xristian əhalinin Rusiyanın “himayəsinə” verildiyi təsbit edilirdi. Adıçəkilən vilayətlərdə baş verən hadisələrlə bağlı çar səfirlərinin müraciətləri Babi-Ali tərərfindən mütləq nəzərə alınmalı idi. Rusiya İstanbulda daimi səfirlik, Balkanların istənilən yerində konsulluqlar açmaq hüququ qazanırdı (ki, sonradan bu missiyaların fəaliyyəti Osmanlı torpaqlarında panslavist siyasətinin genişlənməsinə zəmin hazırlayır). İngiltərə və Fransaya verilən iqtisadi imtiyazlar (“kapitülasyon”lar) Rusiyaya da eynilə aid edilir, Osmanlı dövləti habelə 15 min kisə axça məbləğində hərbi təzminat ödəməyi öhdəsinə götürürdü (bu vaxta qədər Osmanlı hələ heç kimə təzminat ödəməmişdi) və s. Kiçik Qaynaqca sülhündən danışarkən, Rusiyanın tarixdə ilk dəfə ortodoks Osmanlı təbəələri üzərində himayədarlıq hüququ, rus diplomatiyasının isə bu vəsilə ilə dövlətin daxili işlərinə qarışmaq imkanı əldə etməsini xüsusi vurğulamaq lazımdır. Zira bu, ölkənin gələcəyi üçün real bir təhlükə idi və çox keçmədən özünü büruzə verməyə başlamışdı. Ən əsası isə, bu müqavilə ilə Osmanlı imperiyası dünyanın birinci dövləti olmaqdan çıxır və birdən-birə İngiltərə, Fransa və Rusiyadan sonra dördüncü yerə düşürdü.
Qalib tərəf olan çar Rusiyasının diqtəsi ilə hazırlanmış Kiçik Qaynarca müqaviləsi Krım xanlığında gedən tənəzzül proseslərinin sürətləndirilməsinə və nəticə olaraq onun bir dövlət kimi ortadan qalxmasına hesablanmışdı. Sənəddə hüquqi cəhətdən təsdiqlənən yeni reallıq xanlığın təsbit olunan rəsmi müstəqilliyi fikri ilə qətiyyən uzlaşmırdı. Müqavilədə gələcək qanlı toqquşmalara yol açan ziddiyyətli maddələr yer almışdı. X.İnalcığın qeyd etdiyi kimi: “Bir tərəfdən Krım yarımadası və Buq çayından Kuban çayına qədər türk-tatar qəbilələrinin yaşadığı ərazilər müstəqil Krım xanının idarəsinə verilib, suveren elan edilir, o biri tərəfdən bir çox önəmli məntəqələr, habelə Azov dənizinin ağzındakı qalalar və ətraf çöllər, eləcə də Böyük və Kiçik Kabarda Rusiyaya ilhaq olunurdu. Bu şərtlər altında xanlığın müstəqil yaşaması mümkün deyildi və yeridilən hiyləgər siyasət gələcək işğal proseslərini asanlaşdırmaq məqsədinə xidmət edirdi”.
Kiçik Qaynarca müqaviləsində Krım xanlığı müstəqil elan edilir, amma Rusiyanın öz qoşunlarını buradan münasib bildiyi vaxtda çıxarması müddəası da yer alırdı. Aydın görünürdü ki, söhbət Krım xanlığının “müstəqilliyi”ndən çox bu ad altında Osmanlıdan qoparılıb, Rusiyanın təsir dairəsinə salınmasından gedir. Bunu yaxşı anlayan Osmanlı siyasətçiləri də türk qoşunlarını xanlıq ərazisindən çıxarmağa tələsmir, yarımadanı yalnız ruslarla eyni vaxtda tərk edəcəklərini bildirirdilər. Krımda isə vəziyyət getdikcə pisləşirdi. Hakimiyyət iflic olmuşdu, müqavilənin şərtlərinə əməl olunmasını təmin etmək faktiki olaraq mümkün deyildi. Aluşta, Yalta və başqa yerlərdə rus qoşunlarına spontan hücumlar baş verirdi. Xanlığın Rusiyaya tabe etdirilməsi planının müəllif və icraçıları qələbə eyforiyasına uyaraq İslam xəlifəsinə bağlılıq amilinin gücünü nəzərdən qaçırmışdılar: məhz bu zəmində başlanan qanlı toqquşmalar bəzi yerlərdə silahlı qiyama çevrilirdi. Müsəlmanların belə asanlıqla İslamın xəlifəsindən (oxu: hamisindən) dönüb, üzlərini Rusiyaya çevirəcəklərini, “kafir rus çarı”nın himayəsini qəbul edəcəklərini düşünmək illüziyaya qapılmaqdan başqa bir şey deyildi. Osmanlı dövlətindən ayrılmaq inanclı krımılıların nəzərində dinindən dönməyə bərabər bir cinayət sayılırdı. Murzalar, ruhanilər və geniş kütlələr müsəlman şəhərlərinin Osmanlı tabeçiliyindən çıxarılması ilə razılaşmırdılar. Lokal münaqişələri aradan qaldırılması məqsədi ilə Krımdakı rus qoşunlarının yeni komandanı knyaz Prozorovskinin göstərdiyi səylər nəticə vermirdi.
Tarixşünaslıqda geniş yayılan qənaətə görə, Kiçik Qaynarca danışıqlarında Osmanlı diplomatiyasının yeganə siyasi qazancı Krımın müsəlman əhalisinin dini baxımdan İslam xəlifəsinə bağlılığı şərtinin müqavilədə təsbit olunması idi. Babi-Ali, Qızıl Ordanın varisləri olan digər türk-tatar xanlıqlarının işğalı təcrübəsindən çıxış edərək, bu dini himayəçilik müddəasının ayrıca bənd kimi müqaviləyə salınmasına və beynəlxalq hüququn predmetinə çevrilməsinə prinsipial önəm vermiş və buna nail ola bilmişdi. (Osmanlı sultanı bundan sonra hüquqi cəhətdən artıq legitimlik qazanmış dini statusundan yararlanaraq, İslam xəlifəsi sifəti ilə müxtəlif ölkələrdə müsəlmanların problemlərinə dəfələrlə müdaxilə etmişdir.) Bu müddəa, çar Rusiyasının hərb meydanındakı üstünlüyünü tanımaq məcburiyyətində qalan Osmanlı imperiyasına Krım xanlığını əldə saxlamaq uğrunda mübarizə aparmaq şansı verən möhkəm siyasi platforma idi. Qeyd etdiyimiz kimi, “müstəqillik oyunu” ilə barışmayan üləmalar və sadə xalq kütlələri tezliklə məhz bu platformada səfərbər olurlar. Qurultay tərəfindən seçilən II Sahib Girey xan da vəziyyəti təhlil edərək çoxluğun tərəfini tutur, lakin Krım əsilzadələri mühitində populyarlığını daim qoruyub saxlayan müstəqillik ideyası ilə manipulyasiyalarına davam edən rus tərəfdarları qarşısında dayana bilməyəcəyini görəndə qaçıb İstanbula sığınmalı olur. Növbəti qurultayın qərarı ilə xan taxtına IV Dövlət Girey oturur. Lakin o da təzyiqlərə cəmi 1 il 7 ay davam gətirə bilir.
Çar hökumətinin Krım xanlığı üçün protejesi- keçmiş kalqay Şahin Girey təslimçi siyasət yeridir və xalq tərəfindən dəstəklənmirdi. Odur ki, onu nisbətən güclü olduğu Kubanda xan elan etdilər. Bir qədər möhkəmləndikdən sonra 1776-cı ildə Şahin xan Tamandan Baxçasaraya gətirildi və rus qoşununun yardımı ilə Dövlət xanın qoşunlarını məğlub edib, taxta oturdu. Qurultayın qərarı ilə razılaşmayan qüvvələr ayağa qalxdılar. 1776-cı ilin oktyabrında başlanan ümumi narazılıq və iğtişaşlar növbəti ilin fevralına qədər davam etdisə də, yatırıldı. 1778-ci ildə A.V.Suvorov Krımdakı rus qoşunlarının komandanı təyin edildi və Dnepr boyunca müdafiə xəttinin yaradılmasına başladı. Yeddi möhkəm qaladan ibarət inşa edilən bu istehkamlar xətti Azov dənizinə qədər uzanırdı. Rus ordusu eyni zamanda Şimali Qafqazda da mövqelərini möhkəmləndirmək məqsədi ilə qalalar salırdı. Bu dövrdə başlanğıcı qoyulan tendensiyalardan biri də Krımda köçürmə siyasətinin həyata keçirilməsidir. Bu işlə A.Suvorovun şəxsən məşğul olması çarizmin köçürmə siyasətinə xüsusi önəm verdiyinə dəlalət edir.
Bir müddət rus ordusunda xidmət etmiş, orada Avropa həyat tərzinə bələd olmuş və müasirləşmə yolunu tutmuş Şahin Girey özünü Krımın Pyotru sayır, onu Rusiya tipli bir Qərb dövlətinə çevirməyi arzulayırdı. Hakimiyyətini möhkəmləndirmək, hərbi-siyasi islahatlar aparmaqla məqsədinə çatacağını düşünən Şahin Girey taxtı qəsb edən kimi ənənəvi qəbilə-tayfa təsisatlarına qarşı cəbhə açmış, ordunu Qərb üslubunda yenidən qurmaq, bunun üçün isə vergiləri artırmaq istiqamətində addımlar atmağa başlamışdı. Gerçək qüvvələr nisbətini hesablaya bilməməsi, havadarlarının hər çaldığına kor-koranə oynaması gözü ayağının altını görməyən Şahinin əsas faciəsi idi. O, çar ordusunun mundirini geyərək, çariçadan aldığı medalları döşünə taxıb, faytonla gəzir, açıq şəkildə Osmanlı xəlifəsindən ayrılmaq zərurətini əsaslandırmağa çalışır, vəqflərin işinə müdaxilə edir, xristianlara qanun qarşısında müsəlmanlarla eyni hüquqlar vermək istədiyini gizlətmir, Qara dənizdə donanma, Yeniqala civarında yunan və slavyan mühacirlər üçün xüsusi yaşayış məntəqəsi salmaq istəyirdi. İslahatçılıq, müasirləşmə ritorikası isə bu dövrdə İstanbulda olduğu kimi, Krımda da nəinki populyar deyildi, hətta “küfr” sayılırdı. Xanın russayağı davranışları qısa bir müddətdə müsəlman xalqın dərin hiddətinə səbəb oldu. 1780-ci ildə Osmanlı dövlətinə məxsus Sucuk qalada üsyan çağırışları eşidilməyə başladı. Kubanda çərkəz, noqay və abazinlər Şahin Gireyin təbəəsi olmaq istəmədiklərini gur səslə bəyan etdilər. Narazılıq dalğa-dalğa genişlənərək Kubandan Krıma və Şimali Qafqaza yayıldı. 1782-ci ilin iyulunda “kafir xana” qarşı qiyam artıq qarşısıalınmaz bir alov kimi bütün yarımadanı və ətraf əraziləri bürüdü. Xan qaçıb Yeni qalaya sığınmağa məcbur oldu, sarayı talan, ələ keçən məmurları linç edildi. Krımda və Kubanda ruslar qətlə yetirildi (mənbələrə görə, öldürülənlərin sayı 900-dən artıq idi). Qiyamın başında Şahinin qardaşları Arslan (o, Noqay sərəskəri idi) və Bahadır (bəzi mənbəlrdə Batır) Gireylər dururdu. Üsyançılar Krım taxtına Bahadır Gireyin gətirilməsini tələb edirdilər. II Bahadır Gireyin Kubandan Baxçasaraya gəlməsi ilə paytaxt üsyançılarının rəhbəri Sultan Alim, Şahinin taxtdan endirildiyini elan etdi.
Yeni Krım hökuməti tanınması üçün Osmanlı və Rusiya imperiyalarına müraciətlər göndərdi. Osmanlı dövləti Bahadır Gireyin hakimiyyətini tanıyıb-tanımamaq məsələsini müzakirəyə çıxarmamış Şahin Girey “qiyamın yatırılması” üçün göndərilən rus qoşunları birlikdə Krıma girdi, qiyamı yatırıb, rəqiblərinə amansız divan tutaraq yenidən taxta keçdi. Amma xalqın ona və rus süngüləri üzərində dayanan iqtidarına münasibətini dəyişdirmək artıq mümkün deyildi. Bu dövrdə yüz minlərlə insan çar hakimiyyəti altında yaşamaqdansa, ev-eşiyini atıb “haqq torpaqlar” adlandırdıqları Osmanlı dövlətinə üz tutur, bu yolla dini heysiyyətlərini qorumağa çalışır, etirazlarını kütləvi köçlərlə ifadə edirdi. Böyük mülkədarların işkəncələrə məruz qalması, onların əllərindən alınan mülk və torpaqlara Rusiyadan ortodoks xristian sakinlərin köçürülməsi isə Krım xanlığında sosial-siyasi gərginliyi daha da artırırdı.
Əlbəttə ki, Osmanlı dövləti də bu proseslərə laqeyd qalmır, müsəlman əhalinin hüquqlarını müdafiə etmək üçün bütün mümkün vasitələrə əl atırdı. Amma Babi-Alinin ciddi cəhdlərinə rəqğmən, Krımdakı qarşıdurmalar və çar qoşunlarının özbaşınalıqları fonunda Rusiya ilə yeni bir müharibənin başlaması artıq qaçılmaz görünürdü. Şahin Gireyin xanlığa gətirilməsindən narazı qalan İstanbulda hələ qiyamdan əvvəl cihad çağırışları eşidilməyə başlamışdı. Fransa, Osmanlı dövlətinin real durumunu bildiyi üçün müharibə təhlükəsinin qarşısını almağa çalışırdı. Dövrəyə girən diplomatların gərgin səyləri ilə Aynalıkavak sarayında 1779-cu ilin yanvarında başlayan və guya “Kiçik Qaynarca müqaviləsindəki bəzi boşluqların gözdən keçirilməsi məqsədi daşıyan” rus-türk danışıqları üç ay davam etdi. Martın 21-də imzalanan “Aynalıkavak tənkihnaməsi” müharibə ehtimalını müəyyən müddət üçün təxirə salsa da, hər iki tərəf yaranmış kövrək sülhün müvəqqəti olduğunu yaxşı anlayırdı. Sənədin 3-cü və 4-cü maddələrində Rusiya tərəfi 3 ay 20 gün müddətində hərbi hissələrini bir daha geri qaytarmamaq şərti ilə Krım və Tamandan çıxarmaq, Osmanlı dövləti isə Şahin Gireyi xan kimi tanımaq haqda təəhhüd götürürdü. Digər maddələrdə Kiçik Qaynarca sülhünün şərtləri yenidən təsdiq edilirdi. Böyük maraq doğuran bu sövdələşmə ilə tərəflərin nəyə ümid etdiyini anlamağa çalışaq. Rusiya, aydın görünür ki, Krım xalqının kafir bildiyi Şahin Gireyi İslam xəlifəsinin əli ilə legitimləşdirmək və onun vasitəsi ilə öz siyasətini davam etdirmək istəyir. Bu, həm də, Osmanı sultanının Krım xanına veto qoymaq hüququndan de-fakto məhrum edilməsi anlamına gəlir. Dövləti-Aliyyə isə rusların aləti olmasına zərrəcə şübhə qalmayan Şahin Gireyin şəxsində xan hakimiyyətinin bir daha heç bir şəkildə etimad qazanmayacağını bilsə də, yarımadanın labüd işğalını bir qədər ləngidəcəyini düşünür və Krım ətrafında vəziyyətin dəyişməsi üçün yeni fürsətlər yarana biləcəyini ehtimal edir. Lakin nə çarın, nə də sultanın gümanı doğrulmur.
1782-ci ildə Şahin Gireyin hakimiyyəti yenidən sarsıntı keçirir. Siyasi rəqiblərin kütləvi edamları, dövlətin maliyyə-pul siyasətinin iflasa uğraması və bununla bağlı sosial vəziyyətin ağırlaşması, köçürmə və müsadirələr, belə bir ağır ictimai-siyasi şəraitdə aparılan islahatlara total etimadsızlıq böhranın dərinləşməsinin əsas səbəbləridir. Kubanda Əli Paşa ilə münaqişə xanlıqdakı siyasi atmosferi daha da gərginləşdirib son həddə çatdırır. Şahin Girey Tamanı ələ keçirmiş Əli Paşanın düşərgəsinə elçi göndərir və onun “müstəqil ərazidən” çıxmasını tələb edir. Əli Paşa Şahinin elçisini xainlikdə günahlandırıb edam etdirir. Həmin ərəfədə Kəfədə olarkən yerli camaat Şahinin üstünə hücum çəkir, silahlı cavab tədbirləri xalqı bir az da qəzəbləndirir, kütləvi etirazlar yenidən alovlanır və ölkəni bürüyür. Canını zorla qurtaran Şahin qorxusundan Yeniqalaya qaçır. Xanlıqda təcili qurultay toplanır və yardım üçün Osmanlı padşahına müraciət göndərilir. Lakin çar qoşunları vəziyyətə İstanbuldan daha tez reaksiya verirlər. Və bu, olduqca amansız bir reaksiyadır. Yenidən Krıma soxulmaq üçün fürsət axtaran rus qoşunu Əli Paşanın elçini öldürməsindən və Kəfədə baş verənlərdən istifadə edərək xan Şahin Gireyi müdafiə etmək adı ilə bütün cəbhə boyu hücuma keçir. Çariçanın bununla bağlı manifestində Krımın artıq rus torpağı olduğu və ölkəni tərk etmək istəyənlərə aman veriləcəyi bildirilir. General Qriqori Potyomkinin Şahin Gireylə birlikdə şəhər və kəndlərə soxulan cəza dəstələri görünməmiş dağıntı və qırğınlar törədir, cəmi iki ay müddətində 30 mindən çox krımlı qılıncdan keçirilir. II Yekaterinaya göndərdiyi 8 (19) aprel 1783-cü il tarixli məktubunda knyaz Potyomkin artıq xanlıqda yarımadanın işğalına maneə törədə biləcək heç bir qüvvənin qalmadığını bildirir. Elə həmin gün də II Yekaterina Krımın, Taman yarımadasının və Kuban çayına qədər ərazilərin Rusiyaya birləşdirilməsi haqqında növbəti (və son) manifestini imzalayır. Krım xanlığının 9 illik “müstəqillik” dövrü faciəvi şəkildə sona çatır. Xanlığın işğalı artıq acı bir gerçəklikdir.
Real dövləti hakimiyyət Potyomkinin əlində cəmləşir, Şahin Girey isə onun əlaltısına çevrilir. Nominal xanlığının sonlarını Rusiya hakimiyyət dairələri ilə qarşılıqlı inamsızlıq və anlaşılmazlıq şəraitində keçirən Şahin, nəhayət, taxtdan imtina edir. Ona maaş kəsilir və bir qulluqçusu ilə yaşamaq üçün Rusiya şəhərlərindən birini seçməsi təklif olunur. Əvvəlcə Voronejdə, sonra Kaluqada yerləşən Şahin Girey uzun get-gəl və yazışmalardan sonra Osmanlı dövləti ərazisinə köçmək üçün icazə alır. Sultanın əmri ilə Rodos adasına sürgün edilir və orada edam olunur. 1784-cü ildə Osmanlı dövləti İstanbul danışıqlarında Krım xanlığı torpaqlarının ilhaqını rəsmən qəbul edir. Həmin il II Yekaterina özünü həm də “Tavriya Xersonisi çariçası” elan edir. 1797-ci ildə isə imperator I Pavelin fərmanı ilə Rusiyada Krım yarımadasının da daxil olduğu Novorossiysk vilayəti təsis edilir.
Krımın Rusiya tərəfindən işğalı Osmanlı imperiyasında siyasi-iqtisadi, sosial-psixoloji atmosferi son dərəcə gərginləşdirməklə bərabər, bütün İslam aləmində geniş əks-səda verir. İlk dəfədir ki, Osmanoğulları sahib olduqları müsəlman torpaqlarını (darül-İslamı) bir xristian dövlətinə güzəştə gedib! Xəlifə-Sultanın şəni və ehtişamı misli görünməmiş bir zərbə və sağalmaz yara alıb! Onun öz hökmü altındakı müsəlman əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək qabiliyyəti artıq şübhə altındadır və bu, təkcə siyasi deyil, həm də dini baxımdan bir şərəf məsələsidir. 1787-ci ildə II Yekaterinanın qalib dövlətin başçısı kimi Krıma səfər etməsi isə hiddət və məyusluğu daha da dərinləşdirir, İslam dünyasına açıq təhdid kimi qiymətləndirilir, Sultan I Əbdülhəmidin səbir kasasını daşıran son damla olur. Çariça II Yekaterina və Avstriya imperatoru II İosifin “Bizans yolu” adlandırlan zəfər tağından keçmələri İstanbulun alınması niyyətlərini ifadə edir və İslam dünyasında müstəmləkəçilərin cəzalandırılması tələbləri daha ucadan eşidilməyə başlayır. Yalnız üləmalar deyil, sadə müsəlmanlar belə cihada qalxmaq, ya Krımı geri almaq, ya da bu müqəddəs yolda şəhid olmaq istəklərini gur səslə dilə gətirməyə başlayırlar. Krım məsələsi Osmanlı cəmiyyəti üçün bir ölüm-dirim məsələsinə çevrilib. Yaranmış vəziyyətdə Sultan I Əbdülhəmid qəza yolu ilə olsa belə Krımı geri alacağına and içir.
Lakin Osmanlı ordusunun A.Suvorov, F.Uşakov kimi sərkərdə və admiralları olan rus hərb maşını üzərində qələbə çala biləcəyinə ümid azdır. Odur ki, Xəlifə-Sultan revanş götürmək üçün mövcud geosiyasi ziddiyyətlərdən yararlanmağa çalışır, bu məqsədlə bütün yollara əl atır, başlayacağı müharibədə öz səfinə yeni qüvvələr cəlb etmək hesabına bir neçə cəbhədən hücuma keçərək, düşməni çaşdırmaq, yorub əldən salmaq strategiyası yeritməyi düşünür. Bəs geosiyasi mənzərə bunun üçün əl verirmi? Nəzər yetirək. Reç Pospolitanın bölüşdürülməsindən sonra Avstriyanın Rusiya ilə münasibətləri sahmana saldığı və onun tərəfini tutacağı aydındır (doğrudan da II İosif Rusiyadan cəmi 5 ay sonra Osmanlıya müharibə elan edir). I Əbdülhəmid İngiltərə, Prussiya və Hollandiya tərəfindən müdafiə olunacağına, İsveç və Polşanın isə onun Rusiyaya qarşı müharibəsinə qoşulacağına ümid bəsləyir. (İsveçin iştirakı müharibənin nəticələrinə təsir etmir.)
Orta Asiyadakı türk-müsəlman xanlıqları ilə hərbi ittifaq qurmağa çalışan Osmanlı dövləti bu istiqamətdə diplomatik səylər göstərir. Xəlifə-Sultan 1786-cı ildə Ələmdar Məhməd Səid ağa adlı elçisini Rusiyaya qarşı koalisiya yaratmaq təklifi ilə Buxaraya göndərir. Seyid Əbülqazi xan Osmanlı dövlətinin təbii müttəfiqi olduğunu bildirsə də, bu siyasi münasibətlərin rəsmiləşdirilməsini tələb edir: “Biz Türküstan vilayətini Sizlərə bağlı bir ölkə bilirik. Zəmanəmizin Xəlifəsi olan Zati-Şahanənizdən bir nişani-şəriflə xətti-Humayun göndərilərsə, biz də bunu kafirlərlə əməkdaşlıq edən kimsələrə bir hökmü-şərif kimi gösrtərib onlarla müharibəyə başlayar və qəza savabına girmiş olarıq". 1787-ci ildə I Əbdülhəmid Buxaraya “nameyi-Humayun” göndərib, rusların Türküstana müdaxilə cəhdlərini xatırladaraq, onlara qarşı ikinci cəbhə açılması məsələsinə xanın münasibətini bir daha öyrənmək istəyir. Alınan cavabın pafosdan arınmış xülasəsini bir cümlə ilə belə ümumiləşdirmək olar: bunun üçün gücümüz yoxdur. Həmin il təkbaşına Rusiyaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlayan Osmanlı sultanı yenidən Buxara xanlığına elçi göndərir, bu dəfə taxta çıxan yeni xana- Məhəmməd Məsuma müharibəyə qoşulmağı təklif edir. Lakin aydın görünür ki, onun mövqeyi də sələfindən fərqli deyil. Məktubuna: “Biz də fərmana uyğun olaraq üzərimizə düşən vəzifələri yerinə yetiririk. Çünki Dövləti-Aliyyə üçün dua etmək bütün İslam aləmi üçün vacibdir”,- sözləri ilə (yəni, əlimizdən dua etməkdən başqa bir iş gəlmir-N.M.) başlayan Məsum xan sonra ölkəsindəki qarışıqlıqlar haqqında uzun-uzadı məlumat verərək, müharibəyə qoşulmaq müqabilində Sultan Əbdülhəmiddən Rusiya ilə bağlanacaq sülh müqaviləsinə çarın Türküstana hücum etməyəcəyinə dair bir maddə salınmasına təminat (başqa sözlə, özünü sığortalamaq) istəyir. Buxara hakimi, görünür, müharibə şəraitində belə bir təminatın mümkünsüzlüyünü başa düşdüyü üçün padşaha cavabına əlavə kimi Sədarətə də bir məktub yollayır. Həmin məktubda deyilir: “Sizdən rica edirəm ki, Padşah həzrətlərinin əhvalının xoş bir vaxtında Turan məmləkətlərinin vəzyyətini ona izah buyurasınız. Qoy bilik, bacarıq və dini cəhətdən qüvvətli bir şahzadəni Turana padşah təyin etsin, mən də xütbəni onun adına oxutdurar, sikkəni onun adına basdıraram. Əgər şahzadə olmasa, Şamda, Misirdə və İraqdakı vəzirləriniz səviyyəsində bir şəxsi vəzir göndərsinlər, onu da canü-könüldən qəbul edərik. Turan əhalisinin bəxtsizliyi üzündən bu iki haldan heç biri mümkün olmasa, aradakı məsafənin uzaqlığına görə Turan əhalisinin Xəlifə və Padşaha itaət etməyəcəyi fikri ağlınıza gəlməsin. Siz İstanbulda vəzirlik işləri ilə necə məşğul olursunuzsa, biz də burada Padşahın dostuna dost, düşməninə düşmən olmaqdan, onun rizasını öz istəyimizdən üstün tutmaqda və özümüzü Padşah qullarından saymaqdayıq”. Buxara xanının məktublarını dərc etdirmiş Ə. Yalçınqaya haqlı olaraq, şahzadələrdən birinin Turana hökmdar göndərilməsi təklifini Nadir şahdan sonra İranda hakimiyyət uğrunda didişən əfşar və qacar hakimlərinin Cənubi Türküstanı istila etmək niyyəti ilə əlaqələndirir: “Buxara əmiri, əslində bununla Osmanlı hakimiyyətinə sığınmaq istəyini dilə gətirmişdir”. Beləliklə, tarixdən də məlum olduğu kimi, Rusiya-Osmanlı müharibəsinə Türküstanın da qoşulması baş tutmur...
1787-1792-ci illər müharibəsi ərəfəsində Osmanlı sarayında hərbi əməliyyatların Qafqaza doğru genişləndirilməsi imkanları da ətraflı götür-qoy edilir, Azərbaycan xanlıqlarının Rusiya və onun müttəfiqi olan Gürcüstana qarşı döyüşmək məcburiyətində qalması ehtimalları ciddi şəkildə nəzərdən keçirilirdi. Bildiyimiz kimi, Krımın ilhaqından çox keçməmiş- 1783-cü il iyunun 24-də Georgiyevsk şəhərində Kartli-Kaxeti çarlığı ilə Rusiya arasında müqavilə imzalanmış, həmin il Dağıstanın cənubunda yerləşən Tərki qalası da zəbt edilmiş və Cənubi Qafqazın bütövlükdə işğal olunması çar hökumətinin xarici siyasətində ön plana keçmişdi. Vladiqafqazdan Tiflisə hərbi Gürcüstan yolu çəkilmiş, 1783-cü ilin noyabrında çoxlu topla təchiz edilmiş Rusiya hərbi hissələri bu yolla Qafqaza gətirilmişdi. Tiflisə daha 35 min rus döyüşçüsünün göndərilməsi nəzərdə tutulurdu. Nailə Bayramovanın yazdığına görə, 80-ci illərdə Qafqaza sahiblənmək məqsədi ilə iki istiqamətdə hücum planlaşdırılmışdı. Qoşunun bir hissəsi Dərbənddən keçərək, Azərbaycanın Xəzəryanı vilayətlərini tutmalı, digər hissəsi isə Dəryal keçidindən Gürcüstana daxil olub, buradan da Şimali Azərbaycan xanlıqları üzərinə yeriməli idi. Çar hökuməti bu planını 1783-cü ilin sonu-1784-cü ilin əvvəlində Mərkəzi İranda mövqeyini möhkəmləndirmiş Əli Murad xanın köməyi ilə gerçəkləşdirməyə çalışırdı. Əli Murad xan Nadir şahın ölümündən sonra İranda hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda mübarizə aparan iddiaçılardan idi və rəqiblərinə qalib gəlmək üçün Rusiyanın bütün təklifləri ilə razılaşmağa hazır olduğunu açıq-açığına bəyan etmişdi. (Lakin 1785-ci ildə dünyasını dəyişmiş, İran taxtına isə Rusiyaya düşmən münasibəti ilə tanınan Ağa Məhəmməd şah Qacar keçmişdi.)
Rusiya təbəəliyini qəbul etməklə əslində Gürcüstanla Rusiyanın hələ 1587-ci ildən başlamış yaxınlaşmasını məntiqi sonluğuna çatdırmış və qarşılıqlı münasibətlərinə rəsmi status vermiş II İrakli isə Azərbaycan əraziləri, ilk növbədə, İrəvan və Gəncə hesabına öz torpaqlarını genişləndirmək və istilaçı əməllərini Rusiyanın adı ilə pərdələmək istəyirdi (bir müddət sonra isə artıq bütün Azərbaycanı ələ keçirmək niyyətinə düşmüşdü). İrakli Azərbaycan xanlarından Gürcüstana və onun şəxsində Rusiyaya itaət göstərmələrini tələb edir, onları rus ordusu ilə hədələyirdi. Çar hərbi hissələrinin Gürcüstan ərazisində toplanmasından narahatlıq keçirən Azərbaycan xanları Osmanlı dövlətindən yardım almaq üçün İstanbulla əlaqələrini mümkün qədər gücləndirməyə çalışırdılar. T.Mustafazadənin Rusiya arxivlərindəki sənədlərin araşdırılmasından gəldiyi qənaətə əsasən, “Osmanlı sarayı bütün Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinə müraciət edərək, onları Kartli-Kaxeti çarlığına və Rusiyaya qarşı birgə mübarizəyə çağırdı. 1783-cü ilin sonlarında Xəlil Əfəndinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Cənubi Qafqaza səfəri də bu məqsədi güdürdü. Qarabağda, Şamaxı, İrəvan və Dağıstanda olan Osmanlı təmsilçiləri bu vilayətlərin hakimlərinin Rusiya və Kartli-Kaxeti çarlığına qarşı hərbi ittifaq bağlamasına nail olmağa çalışırdılar. Sultan hökuməti Rusiya əleyhinə bağlanacaq ittifaqda Qarabağ xanlığına böyük əhəmiyyət verirdi”. İbrahimxəlil xan 1785-ci ildə sultana məktub yazaraq Osmanlı himayəsinə keçmək istədiyini bildirmiş, bu müraciətinə müsbət cavab almışdı. 1786-cı ilin iyun ayında Babi-Alidən göndərilmiş ikinci məktubda isə başqa xanlarla birlikdə İbrahimxəlil xana məsləhət görülürdü ki, “əgər II İrakli və digər düşmənlər sərhədlərimizə hücum edərlərsə, Ərzurum sərəsgəri və Çıldır valisi ilə əlaqə saxlanılıb, birgə mübarizə aparılsın”.
İrəvanlı Qulaməli xanın müəmmalı ölümündən sonra (bu qətldə İraklinin əli olduğuna şübhə yox idi) onun xan taxtına keçən qardaşı Məhəmməd İstanbula göndərdiyi məktubda Çıldır valisi, Qars mühafizi, Bəyazid hakimi, habelə Xoylu Əhməd xanla danışıqlar apararaq digər Azərbaycan xanları ilə də birləşmək qərarına gəldiklərini bildirirdi. Bundan xəbər tutan İrakli Rusiyanın Kartli sarayındakı nümayəndəsi Stepan Burnaşevi məlumatlandırmış, o isə öz növbəsində Peterburqa müvafiq məktub göndərmişdi. Məktubda türklərin İrəvanı tutacağı təqdirdə Azərbaycan xanlarının hərbi qüvvələrini birləşdirərək Gürcüstanı ələ keçirə biləcəklərindən həyəcanla söz açılır, İraklinin Tiflisə əlavə olaraq daha 6 alay hərbçi göndərilməsi haqqında xahişi çar sarayına çatdırılırdı. Tezliklə bu xahişə əməl olunmuşdu. Lakin Qarabağlı İbrahimxəlil xanın siyasi manevrləri nəticəsində 1784-cü ilin payızında birləşmiş rus-gürcü qüvvələrinin Gəncəyə hücumu nəticə verməmişdi. 80-ci illərdə qubalı Fətəli xan, xoylu Əhməd xan və başqalarının dəfələrlə müraciət etmələrinə baxmayaraq, Dövləti-Aliyyə Rusiya ilə barışığı pozmaq istəmir, çariçanın işğalçılıq siyasətinin qarşısını silah gücü ilə ala bilmədiyindən hadisələrə əsasən diplomatik vasitələrlə (maddi yardımlar, birlik çağırışları və s.) müdaxilə etməyə çalışırdı.
Lakin müharibə yaxınlaşdıqca Babi-Alinin yeritdiyi Azərbaycan siyasətində qətiyyətin artdığı da aydın müşahidə edilirdi. Sultan I Əbdülhəmidin 1787-ci ilin fevralında İbrahimxəlil xana göndərdiyi məktubda ona Rusiyaya qarşı vuruşmağa hazırlaşması və şəkili Məhəmmədhəsən xana, təbrizli Xudadad xana, ərdəbilli Nəzərəli xana, qubalı Fətəli xana, irəvanlı Məhəmməd xana, marağalı Əhməd xana və başqalarına bu məqsədlə müraciət etməsi tapşırılmışdı. Göründüyü kimi, İstanbul sarayında adı çəkilən xanların İbrahimxəlil xanın çağırışı ilə Rusiya əleyhinə mübarizəyə səfərbər olacaqlarına inanırdılar (yaxud ona belə bir səlahiyyət verilmişdi). Xəlifə-Sultan Gəncə, Dərbənd, Xoy xanları ilə birlikdə hətta hakimiyyətdə olmayan nüfuzlu sülalə başçılarına da müraciət etmişdi (N. Bayramova onun Şamaxı xanlığında sərkər sülaləsinin seçilən üzvlərindən Məhəmmədsəid xana və Ağası xana da analoji buyruq göndərdiyini yazır).
Gültəkin Nəcəflinin XVIII əsrin ikinci yarısında Azərbaycan xanlıqlarının Osmanlı dövləti ilə siyasi əlaqələri haqqında kitabında sitat gətirdiyi bir sənəd xüsusi maraq doğurur. Sənəddə S.Burnaşevin Peterburqa göndərdiyi 8 iyul 1787-ci il tarixli təliqəsində Osmanlı sultanının Azərbaycan xanlıqlarına göndərdiyi bir fərman haqqında məlumatından söz açılır: “Burnaşev həyəcanla yazır” ki, fərmanda Osmanlı dövlətinin İrəvan üzərində gürcü çarının hökmranlığını qəbul etmədiyi bəyan olunur və gürcü qoşunlarının İrəvana daxil olacaqları təqdirdə “Ərzurum və digər paşaların Gürcüstan üzərinə hücuma keçməsinə izacə verildiyi bildirilir”. G.Nəcəflinin sözlərinə əsasən, “Ehtiyatlı hərəkət edən S.Burnaşev Rusiya hakim dairələrindən soruşur ki, gürcü ordusu ilə birgə İrəvanı müdafiə etməli olarsa və orada türk qoşunları ilə rastlaşarsa, necə hərəkət etməlidir? Bu zaman artıq Türkiyə hökumətinin baş vəziri Rusiyanın İstanbuldakı səfiri Bulqakova əmr şəklində nota verərək tələb etmişdi ki, Rusiya Gürcüstandan əl çəkməlidir, çünki bu yerlər ən qədim dövrlərdən Türkiyənin torpağı olmuşdur. Bulqakov öz hökuməti adından cavab vermişdi ki, notanın tələbi ilə razı deyil. Buna görə də o həbs edilib Yeddi gümbəz qalasına salınmış və 1787-ci ilin avqustunda Türkiyə Rusiyaya müharibə elan etmişdi. Müharibənin Türkiyə tərəfindən başlanılmasının əsas səbəblərindən biri Rusiyanın Cənubi Qafqazda möhkəmlənməsinin qarşısını almaq olmuşdu”.
Azərbaycan xanlıqlarının 1787-1791-ci il müharibəsində Osmanlı dövləti ilə vahid cəbhədə çıxış etmələri üçün böyük iş aparılması arxiv sənədləri ilə təsdiqini tapır. Hətta müharibədə iştirak edəcək Qafqaz müsəlmanlarına müəyyən miqdarda pul ayrılması da nəzərdə tutulmuşdu. 25 oktyabr 1787-ci il tarixli arxiv sənədindən məlum olur ki, Gürcüstana nəzarət etmək üçün səlahiyyətləndirilmiş Çıldır valisi Süleyman Paşa Azərbaycan və Dağıstandan göndəriləcək əskərlər üçün hərbi təchizat tədarükü ilə məşğuldur. Sultanın əmri ilə bir neçə xana məktub göndərilmiş, müharibədə Osmanlı dövləti tərəfində vuruşmağın zəruriliyi izah olunmuşdu. Babi-Alidən İrəvan xanına göndərilmiş belə məktublardan birində deyilirdi: “Tiflis çarı II İrakli Azərbaycan və Osmanlı torpaqları barədə öz mənfur niyyətlərini həyata keçirmək məqdəsi ilə Rusiyanı köməyə çağırmışdır. Belə təhlükəli vaxtda ümumi düşməni məhv etmək üçün birləşməliyik”. (G.Nəcəfli) Lakin bu ittifaqın baş tutmadığı tarixdən məlumdur. Azərbaycan xanlıqları arasında mənafe çəkişmələrindən bacarıqla istifadə edən rus məmurları onların vahid mərkəzdə birləşmələrinin qarşısını almış, Dövləti-Aliyyənin birlik haqqında israrlı tövsiyələri nəticə verməmişdir. Hərçənd, Bəyazid mütəsərrifi İshaq Paşanın 1788-ci ildə İstanbula yazdığı məktubdan aydın olur ki, bu istiqamətdə fəaliyyətlər müharibə dövründə də davam etdirilmişdir.
Beləliklə, Türküstan və Azərbaycan xanlıqlarına bəslədiyi ümidlər doğrulmasa belə, üzləşdiyi ictimai qınaq və daxili-xarici təhriklər qarşısında dayana bilməyən I Əbdülhəmid 1787-ci ildə Rusiyaya müharibə elan etdi. 1788-ci ilin martında Osmanlı qoşunları Avstriya ərazisinə daxil oldular. İmperator II İosif ordugahını Erdelin cənubunda, Şebeşdə qurmuşdu. Sentyabrın 21-də qoşunlar burada üz-üzə gəldilər. Şebeş döyüşündən qalib çıxan Osmanlı ordusu düşmənin 20 min əskərini əsir götürdü. Banat (hazırda Rumıniya, Serbiya və Macarıstan arasında bölünmüş tarixi vilayət) və Tameşvar (Osmanlı bəylərbəyliyi; hazırda Rumıniyanın qərbində şəhər) dağıdıldı və qazanılan müvəqqəti uğurlar nəticəsində Belqradın daha bir il Osmanlı hakimiyyətində qalması təmin olundu. Knyaz Q.Potyomkin və A.Suvorov isə Özi (Oçakovo) qalasını mühasirə edərək, dekabrda buradakı Osmanlı qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdı. Bütün istəyinə rəğmən, Krım istiqamətində heç nə əldə edə bilməyən Sultan I Əbdülhəmid, tez-tez təkrarlanan bir məlumatda deyildiyi kimi, 1789-cu ildə döyüş bölgələrində dinc müsəlmanlara verilən işkəncələr haqqında xəbərləri oxuyarkən beyin insultu keçirərək, “qəhrindən” öldü.
Taxta çıxan III Səlimin səltənət dövründə Şebeşdə Avstriyanın irəliləməsi dayandırılsa da 1789-cu ilin noyabrında Yassı (osmanlıca: Yaş; Rumıniyanın ikinci böyük şəhəri) və Bükreş (Buxarest) əldən verildi. Çox keçmədən Belqrad da işğal olundu. Q.Potyomkinin əmrindəki hərbi hissələr Akkirman (hazırda Ukraynanın Odessa vilayətində Belqorod-Dnestrovski şəhəri) və Benderi (hazırda rəsmən Moldovanın ərazisi sayılır, tanınmayan Dnestryanı bölgədə yerləşir) tutaraq, Bessarabya (Osmanlı dönəmində müasir Moldova belə adlanırdı) yolunu açdılar. Ancaq ruslar elə burada da dayandırıldı və Bessarabyaya daxil ola bilmədilər. Sultan III Səlimin Kubanda hərbi əməliyyatlara başlanılması barədə fərmanı nəticə vermədi və güclü türk istehkamları olan İzmail qalası və Hotin də işğal edildi. Osmanlı dövlətinin Rusiya ilə bu müharibəni də uduzduğu artıq aydın idi. Sultan Səlim rüsvayçılıqdan qurtulmaq üçün heç olmasa, bir döyüşdə parlaq qələbə qazanmağa çalışsa da, buna nail ola bilməmişdi.
...Elə bu zaman bütün Avropanı silkələyən Böyük Fransa inqilabı (1789-1999) baş verir. Avstriya tutduğu torpaqları qaytararaq tez-tələsik sülh bağlamaq istədiyini bəyan edir. Avstriya ilə 3 il 5 ay davam edən müharibə (bu həm də Avstriya və Osmanlı imperiyaları arasında son müharibədir) 1791-ci ilin avqustunda Bolqarıstanın şimalında yerləşən Ziştovi (bolqar dilində: Sviştov) qəsəbəsində imzalanan andlaşma ilə başa çatır. Həmin il Yaş (Yassı) şəhərində Rusiya ilə də danışıqlar başlayır və 4 aydan sonra müvafiq müqavilə bağlanır. Müqavilənin şərtlərinə görə, Rusiya Özi, Kılburun və daha bir neçə qala istisna olmaqla tutduğu əraziləri geri qaytarsa da, Osmanlı dövləti Krımın Rusiya hakimiyyətində olması faktını rəsmən tanımış olur. Rusiya Osmanlı dövləti ilə sərhədlərini Dnestr çayına qədər genişləndirir. Artıq Dnestrin mənsəbindən Krıma qədər bütün Qara dəniz sahilləri Rusiya hakimiyyətinə keçir. Dövləti-Aliyyə qədim türk yurdlarından bir az da uzaqlaşdırılır. Digər tərəfdən Babi-Ali, Çıldır vilayəti istiqamətindən Gürcüstana hücum etməyəcəyi haqqında da öhdəlik götürür. Beləliklə, Cənubi Qafqazda Rusiyanın əl-qol açması üçün böyük imkanlar yaranır, Osmanlı dövlətinin isə burada fəaliyyət azadlığı son dərəcə məhdudlaşmış olur.
Şirvan xanlığının tədqiqatçısı N. Bayramovanın bu fikrinə şərik çıxmamaq mümkün deyil ki, Kiçik Qaynarca, sonra isə Yassı müqavilələri ilə “Qafqazda əli-qolu bağlanan Osmanlı, Rusiyanın Qafqaz siyasətinə zərbə vurmaq üçün Ağa Məhəmməd Qacarın Gürcüstan və Azərbaycana yürüşünə göz yumur və bu haqda xəbərlər Türkiyədə alqışlarla qarşılanır”. Tədqiqatçının yazdığına görə, Zaqafqaziyadan əl çəkməli olan Türkiyə bir növ, “düşməni başqasının əli ilə vurmaq” siyasəti yürüdərək, rusların buraya edilə biləcək təcavüzünün qarşısını almaq məqsədi ilə İrana kömək etmək qərarına gəlir. Arxiv sənədlərinə istinad edən H.Sadıqov isə göstərir ki, Gürcüstan və İrəvan xanlığı sərhədlərində Osmanlı dövlətinin Anadolu və Axalsixdə külli miqdarda qoşun toplaması haqqında məlumat dolaşırdı. “Həmin dövrdə Türkiyə ərazisindən keçib, Azərbaycana qayıdan tacirlər xəbər vermişdilər ki, türk əskərləri Bəyaziddə, Vanda, Qarsda və Ərzurumda toplaşıb Ağa Məhəmməd xana kömək etmək fikrindədirlər”. (N.Bayramova)
Dünyanı sarsıdan, geo-siyasi dizaynı köklü şəkildə dağıdıb yenidən şəkilləndirən Fransa inqilabı bütün dünya ölkələri kimi, Osmanlı dövlətinin də diqqətini daxili siyasətdən yayındırsa belə, Krım məsələsinin aktuallığını itirmədiyini, Babi-Alinin siyasi gündəmində ən mühüm maddələrdən biri olaraq qaldığını söyləmək mümkündür. Bu dövrdə Osmanlı diplomatiyası çox çevik siyasi manevrləri diqqəti çəkir. Əvvəlcə Napoleonun aqressiv siyasəti Sultan III Səlimi Rusiya ilə yaxınlaşmağa, dünya dövlətlərinin Fransaya qarşı ittifaqına qoşulmağa vadar edir. Birləşmiş rus-türk eskadrasının vitse-admiral Fyodr Uşakovun rəhbərliyi altında fransızları İonik adalarından çıxarması 1800-cü ildə bu iki düşmən dövlət arasında əməkdaşlığın müqaviləsin imzalanması ilə nəticələnir, Rusiya-Osmanlı əməkdaşlığı 1802-1805-ci illər arasında daha bir neçə sənədlə təsdiqlənir. Lakin çar hökumətinin əldə olunmuş razılaşmaları pozaraq, 1806-cı ildə Moldova və Valaxiyaya qoşun yeritməsi Osmanlı dövlətini bu dəfə Fransa ilə yaxınlaşmağa sövq edir. Artıq Napoleon İstanbulu öz tərəfinə çəkmək üçün münasib siyasi addımlar atmağa başlayır. Osmanlı Sultanı isə, tarixi sənədlərdə də təsbit olunduğu kimi, Fransanın yardımı ilə Krımı geri almağa ümid bəsləyir. Amma çar Rusiyası serb üsyanını bəhanə edərək, 1806-cı ildə Bender və Hotin qalalarını da ələ keçirir.
Göründüyü kimi, Krım problemi Osmanlı dövlətinin həm Rusiya ilə ağır döyüşlər apardığı, həm də ittifaq bağladığı, beynəlxalq siyasət səhnəsində bundan fayda götürdüyü dövrlərdə yaddan çıxmamış, bu iki qədim rəqib arasında qarşlıqlı münasibətlərin məhək daşını təşkil etmişdir. Lakin Kamal Karpatın sözləri ilə söyləsək, “bu məqsədlə 20 il ərzində göstərilmiş bütün cəhdlər boşa getmişdir”.
(Yəqin, rus mənbələrində qeydə alınmış belə bir fakt da oxucu üçün maraqsız olmaz ki, Birinci Dünya Müharibəsinin qızğın çağında, 1915-ci ildə İstanbulda Rusiya Müsəlman Türk-Tatar Xalqlarının Hüquqlarını Müdafiə Komitəsi yaradılmış və bu Komitənin proqramında Türküstana müstəqillik verilməsi ilə yanaşı, Krım və Kazan xanlıqlarının bərpası haqqında müddəalar da əksini tapmışdı. Qeyd edək ki, Komitə tərəfindən beynəlxalq miqyasda böyük iş aparılmış, türk-tatar xalqlarının əsarət altında qalmaları və bunun mənhus nəticələri dünya ictimaiyyətinə tutarlı sənədlər əsasında çatdırılmışdı. Sözümüzün canı budur ki, Osmanlı dövləti və türk-İslam dünyası Krımın, eləcə də digər Qızıl Orda xanlıqlarının işğalı ilə sonadək barışmamışdır və bu əhval-ruhiyyə müasir Türkiyə siyasi isteblişmenti üçün də səciyyəvidir.)
Osmanlı dövləti üçün Krımın itirilməsinin daxili və xarici siyasi aspektlərindən yetərincə bəhs etdik. Lakin bu “qəhredici fəlakət”in dövlətin iqtisadi-sosial həyatında da silinməz izlər buraxdığını, əhalinin rifah halına, ölkənin makro-iqtisadi durumuna zərbə vurduğunu da unutmaq olmaz. Qara dəniz ticarətində hakim mövqe tutması Osmanlı iqtisadiyyatının ən başlıca güc mənbələrindən biri idi. Krım xanlığının əsrlər boyunca imperiyanın əsas taxıl təchizatçısı olması da təkzidedilməz faktdır. Yarımadadan Osmanlı məmləkətlərinə ucuz qiymətə ət, balıq, yağ, duz ixrac olunur, əvəzində buraya geyim, silah, şəkər və başqa məhsullar gətirilirdi. Krım tatarlarının kütləvi köçləri (bircə fakt: XV-XVI əsrlərdə Qara dənizin Marseli adlandırılan Kəfə elə boşalmışdı ki, XIX əsrin ilk illərində burada cəmi 50 ailə yaşayırdı) də nəzərə alındıqda işğalın qısa müddətdə ölkəni maliyyə defisiti ilə üzləşdirdiyi, ümumi və sistemli böhran faktoruna çevrildiyi aydın olur.
Və son olaraq. Krımın işğalı ilə Qızıl Orda əfsanəsinə son qoyulur, Rusiya onu əsrlərcə izləyən bu qorxulu kabusdan azad olur. Artıq hamı anlayır ki, daha nəinki Qızıl Ordanı dirildəcək, hətta bu əzəmətli dövlətin prinsip və ənənələrini belə yaşadacaq heç bir qüvvə qalmayıb. Beləliklə, Qızıl Orda haqqında xatirələr tam “zərərsizləşdirilir” və dönməz bir qətiyyətlə arxivinə verilir...
N.MUSTAFA
SON
