Ağdam şəhəri Azərbaycanın Qarabağ bölgəsinin qədim yaşayış məskənlərindən biridir və ölkəmiz üçün tarixi, mədəni və strateji baxımdan böyük əhəmiyyətə malikdir. Şəhərin adı – “Ağdam” – həm yerli əhali arasında, həm də Azərbaycan mədəniyyətində xüsusi yer tutur. Adın etimologiyası, yəni kökü və mənası, şəhərin tarixi və coğrafi xüsusiyyətləri ilə sıx bağlıdır. Bu məqalədə “Ağdam” adının mənşəyi, tarixi inkişafı və dilçilik aspektləri geniş şəkildə təhlil ediləcək.
Etimologiya üzrə araşdırmalar göstərir ki, “Ağdam” sözü iki hissədən ibarətdir:
“Ağ” – Azərbaycan dilində ağ rəngi bildirir və simvolik olaraq təmizliyi, aydınlığı, paklığı ifadə edir.
“Dam” – qədim türk və Azərbaycan dillərində “evin damı”, “məskən” və ya “yerleşim yeri” mənasında işlənmişdir.
Beləliklə, “Ağdam” sözünün mənası tarixi mənbələrə görə “ağ evlər şəhəri”, “təmiz yaşayış yeri” və ya “aydın, parlaq məskən” kimi izah olunur. Bu ad, şəhərin ilkin quruluş dövründə seçilən məkanın gözəlliyini, təmizliyini və sülh içində yaşamaq arzusunu simvolizə etmiş ola bilər.
Ağdam şəhərinin tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Tarixi mənbələr və arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, şəhər ərazisi minilliklər boyunca müxtəlif sivilizasiyaların məskəni olmuşdur. Tarixi sənədlərdə “Ağdam” adı XVI–XVIII əsrlərə aid yazılarda da qeyd olunmuşdur.
Azərbaycan alimləri etiraf edirlər ki, “Ağdam” adı yalnız coğrafi məkanın xüsusiyyətlərini deyil, həm də şəhərin sosial və mədəni statusunu əks etdirir. Ağdam həm kənd təsərrüfatı, həm də mədəni həyat mərkəzi olmuş, bölgədə ticarət və sənətkarlığın inkişaf etdiyi bir şəhər kimi tanınmışdır.
Türk dillərində və Azərbaycan ləhcələrində “ağ” rəngi təkcə fiziki rəng deyil, həm də əxlaqi və mənəvi dəyərlərin simvoludur. “Dam” isə ev, yaşayış və ya məskən mənasında işlənir. Bu baxımdan, “Ağdam” sözünün dilçilik baxımından analizi şəhərin yalnız fiziki xüsusiyyətlərini deyil, həm də insanların həyat tərzini və mədəni-mənəvi dəyərlərini əks etdirir.
Bəzi araşdırmalarda “Ağdam” sözünün qədim türk dillərində “ağ yer”, “bəy və zadəganların məskəni” mənalarını verdiyi də qeyd olunur. Bu, şəhərin tarixi boyunca əhəmiyyətli mədəni və inzibati mərkəz olduğunu göstərir.
Ağdam yalnız adının mənası ilə deyil, həm də mədəniyyət və tarixi irsi ilə diqqət çəkir. Şəhərin adı xalq arasında onun gözəlliyini, sülhsevərliyini və mədəniyyətini simvolizə etmişdir. Mədəniyyət tarixçiləri hesab edirlər ki, “Ağdam” adı həmçinin bölgədəki milli folklor və ədəbiyyat nümunələrinə də təsir göstərmişdir. Şəhər tarixi boyunca musiqi, teatr, karvansaraylar və memarlıq abidələri ilə tanınmışdır.
İşğaldan sonra Ağdamın dağıdılması onun tarixi mənasını tamamilə itirməsinə səbəb olmamışdır. Əksinə, adın mənası və tarixi simvolikliyi xalqın yaddaşında qorunmuş və bərpa prosesində mühüm rol oynamışdır.
“Ağdam” adının etimologiyası yalnız sözün dilçilik mənası ilə məhdudlaşmır; o, tarixi, mədəni və sosial konteksti də əks etdirir. “Ağ” və “Dam” komponentləri şəhərin tarixi təmizliyini, sülhsevərliyini və mədəni inkişafını simvolizə edir. Ağdam həm tarixdə, həm də müasir dövrdə Azərbaycanın mədəni və tarixi simvoludur. Şəhərin adı xalqın yaddaşında və mədəniyyətində daim yaşayır, onun bərpası və gələcək inkişafı isə Azərbaycan üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.
Aydan Dilqəmli,
YAP Xətai rayon təşkilatının fəalı
