"İki sahil"in müsahibi “Loqos” Psixoloji və Nitq İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri, “Psixoloji Xidmət və Tədqiqatlar Mərkəzi” İctimai Birliyinin sədri, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Təranə Paşayevadır.

- Ali təhsil almadan psixoloq işləmək doğrudurmu?

- Müasir dövrdə psixoloji sağlamlıq fiziki sağlamlıq qədər önəmli hesab olunur. İnsanların gündəlik həyatda qarşılaşdığı stress, emosional çətinliklər və psixoloji problemlər onların həyat keyfiyyətinə birbaşa təsir edir. Bu çətinliklərin öhdəsindən gəlmək üçün isə peşəkar psixoloqların dəstəyi vacibdir. Psixoloq kimi işləmək üçün adətən ali təhsil tələb olunur, çünki bu sahə insan psixikasını, davranışlarını və problemlərini dərk etməyi, elmi biliklərə əsaslanan metodlarla kömək etməyi tələb edir.

- Peşəkar psixoloq necə olmalıdır?

- Peşəkar psixoloq olmaq üçün yalnız ali təhsil almaq kifayət deyil. Bu sahədə uğurlu və effektiv olmaq üçün psixoloq müəyyən şəxsi keyfiyyətlərə, etik prinsiplərə və peşə bacarıqlarına sahib olmalıdır.

Empatiya və mərhəmət – İnsanları anlamaq və onlara həqiqi kömək etmək üçün psixoloq qarşısındakının hisslərini dərk etməli və ona hörmətlə yanaşmalıdır.

- Azərbaycanda psixoloqların səviyyəsi necədir?

- Azərbaycanda psixoloqların səviyyəsi müxtəlifdir və bu, onların təhsilindən, təcrübəsindən və peşəkar inkişafına nə dərəcədə önəm verməsindən asılıdır. Son illərdə Azərbaycanda psixologiya sahəsində peşəkar kadrlar yetişməkdədir. Xüsusilə xaricdə təhsil almış və beynəlxalq sertifikasiyaya malik olan psixoloqların sayı artıb. Ölkədə psixoterapiya, uşaq psixologiyası, klinik psixologiya və digər sahələrdə peşəkar fəaliyyət göstərən mütəxəssislər mövcuddur.

Buna baxmayaraq hələ də bu sahədə çətinliklər müşahidə olunmaqdadır. Azərbaycanda bəzi universitetlərdə psixologiya fakültəsi olsa da, proqramlar hər zaman yüksək səviyyədə olmur. Praktiki biliklərə kifayət qədər yer ayrılmır. Ölkədə psixoloqlar üçün vahid lisenziyalaşdırma sistemi tam formalaşmayıb. Bu səbəbdən qeyri-peşəkar şəxslər də psixoloq kimi fəaliyyət göstərə bilir. Bu da insanlara zərər vura bilər. Digər tərəfdən Azərbaycanda psixoloqa müraciət etməyə qarşı müəyyən stereotiplər hələ də qalmaqdadır. Bir çox insan psixoloqa getməyi zəiflik kimi qəbul edir və ya psixoloji problemləri ciddi görmür.

- Psixoloq seçərkən nələrə diqqət etmək lazımdır?

- Psixoloq seçimi çox vacibdir. Çünki doğru mütəxəssis tapmaq sizin psixoloji sağlamlığınıza birbaşa təsir göstərə bilər. Azərbaycanda və ya başqa bir yerdə psixoloq seçərkən aşağıdakı məqamlara diqqət yetirmək vacibdir:

Ali təhsili olmalıdır – Psixoloqun rəsmi universitet təhsili (psixologiya üzrə bakalavr və ya magistr dərəcəsi) olmalıdır.

Sertifikat və lisenziyalar – Beynəlxalq və ya yerli sertifikatlara malik olması əlavə üstünlükdür (məsələn, KBT, EMDR, psixoanaliz və s. üzrə təlimlər).

Təcrübəsi - Yeni məzun bir psixoloq təcrübəli mütəxəssis qədər effektiv olmaya bilər.

Keçmiş pasiyentlərin rəyləri – Əgər psixoloq haqqında rəsmi və ya sosial mediada rəylər varsa, onlarla tanış olmaq faydalıdır.

Bugünə kimi insanlar arasında psixoloq, psixoterapevt və psixiatr anlayışları tez-tez qarışdırılır. Amma onların funksiyaları, təhsili və fəaliyyət sahələri fərqlidir. Onları detallı aydınlaşdırmaq üçün bizə yetərincə zaman lazımdır. Lakin ümumi olaraq hər birini qısa şəkildə izah etmək istərdim. Qeyd edim ki, onların hər biri təhsil, dərman yazmaq imkanı,iş prinsipi, terapiya üsulları, müraciət səbəbləri və digər xüsusiyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənməkdədir.

- Psixoloqlara müraciətlərin sayı artmaqdadır. Bunların səbəbi nələrdir?

- Bunun bir neçə əsas səbəbi var.  Psixoloqa getmək artıq ayıb sayılmır – Əvvəllər insanlar psixoloqa müraciət etməyi zəiflik və ya "dəli olmaq" kimi qəbul edirdilər. Lakin sosial media və maarifləndirici kampaniyalar sayəsində insanlar psixoloqların əsl funksiyasını daha yaxşı anlayırlar.

Psixoloji problemlər barədə məlumatlılıq artıb – İnsanlar artıq depressiya, stress, panik atak, travma və digər psixoloji problemlərin ciddi olduğunu anlayır və onların müalicəyə ehtiyacı olduğunu qəbul edirlər.

Sosial mediada psixoloqların aktivliyi – “Instagram”, “TikTok” və “YouTube” kimi platformalarda psixoloqların maarifləndirici paylaşımlar etməsi insanları psixoloji dəstək almağa təşviq edir.

Psixoloqa müraciət etmək zəiflik deyil, əksinə...

- Psixoloqlara ən çox hansı problemlərlə bağlı müraciət edilir?

- Azərbaycanda psixoloqlara müraciət edən insanların problemləri müxtəlifdir. Depressiya, stres,qorxu, həyəcan, panik atak, fobiyalar, travmalar, yuxu və qida problemləri, ailədaxili münaqişələr, uşaq və yeniyetmə problemləri, asılılıqlar ən çox rast gəlinən və müraciət edilən problemlər sırasındadır.

- Psixoloqa nə zaman müraciət etmək olar?

- Psixoloqa müraciət etmək üçün ciddi psixi problem yaşamağa ehtiyac yoxdur. Əgər özünüzü emosional və ya psixoloji cəhətdən çətin vəziyyətdə hiss edirsinizsə və problemləriniz gündəlik həyatınıza mənfi təsir edirsə, bir mütəxəssisə müraciət etmək faydalı ola bilər. Psixoloqa müraciət etmək zəiflik deyil, əksinə, psixi sağlamlığınıza verdiyiniz dəyərin göstəricisidir.

- Psixoloq ali təhsilli və savadlı olsa da, özündə travmalar varsa necə olar?

- Psixoloqlar ali təhsil və peşəkar bacarıqları olmasına baxmayaraq, özlərində emosional və psixoloji travmalar yaşamış ola bilərlər. Psixoloq olmaq, insanlara dəstək vermək və onların problemlərini həll etmək bacarığına malik olmaqla yanaşı, şəxsi travmaların təsirindən tam azad olmaq anlamına gəlmir. İnsanlar, xüsusən də psixoloqlar, öz şəxsi həyatlarındakı emosional və psixoloji yükü bəzən iş həyatına da apara bilərlər.

Psixoloqların özündə travmaların olmasının mümkün təsirlərini həm işlərində, hə də həyatlarında yaşaya bilərlər. Psixoloqların şəxsi travmaları, onların emosional dayanıqlı olma bacarıqlarını təsir edə bilər. Bu, terapevtin müştəri ilə işləyərkən öz emosiyalarını idarə etmə qabiliyyətinə təsir göstərə bilər.

Öz travmalarını yaşayan psixoloqlar bəzən müştərilərin çətinliklərinə qarşı daha empatik və həssas ola bilərlər. Bu, müsbət tərəf ola bilər. Çünki psixoloq daha dərin anlayış və dəstək verə bilər. Lakin travmaların çox təsir etməsi psixoloqun işində obyektivlik və peşəkar məsafə saxlamağı çətinləşdirə bilər.

Şəxsi travmaların təsiri altında olan psixoloqlar bəzən müştərilərinin problemlərini həll etməyə çalışarkən öz emosional vəziyyətlərinə görə daha az effektiv ola bilərlər. Eyni zamanda, bəzi psixoloqlar öz travmalarını müştərilərinə tətbiq etməyi, onları güclü bir şəkildə başa düşməyə çalışsalar da, bu bəzən peşəkar sərhədləri aşmağına səbəb ola bilər.

Psixoloqların öz travmalarını peşəkar müstəvidə işləyə bilməsi üçün mütləq özləri də peşəkar dəstək almalılar. Hər psixoloq öz emosional vəziyyətini və travmalarını idarə etmə bacarığına malik olmalı, həmçinin bir terapevt olaraq özünə də diqqət etməlidir.

Psixoloqların özlərinin də psixoloji testdən keçməsi və emosional dayanıqlığının qiymətləndirilməsi...

- Psixoloqlar işlə təmin olunarkən psixoloji testdən keçirlərmi?

- Azərbaycanda psixoloqların işə qəbul zamanı psixoloji testdən keçirilməsi ilə bağlı geniş yayılmış bir praktika mövcud deyil. Dövlət sektorunda və təhsil müəssisələrində işləyən psixoloqlar əsasən müsahibə əsasında seçilir. Hüquq-mühafizə orqanları və hərbi sahədə işləyən psixoloqlar daha ciddi testlərdən keçə bilər.

Özəl klinikalar və fərdi fəaliyyət göstərən psixoloqlar üçün isə belə bir tələb yoxdur. Yəni, burada seçim müəssisənin öz üzərində olur. Əslində, psixoloqların özlərinin də psixoloji testdən keçməsi və emosional dayanıqlığının qiymətləndirilməsi onların peşəkar fəaliyyətinə müsbət təsir edə bilər. Lakin bu, hazırda Azərbaycanda rəsmi şəkildə məcburi bir prosedur deyil.

Yaqut Ağaşahqızı, "İki sahil"