Fobiyalar gündəlik həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərən, insanların davranışlarını və qərarlarını məhdudlaşdıran dərin psixoloji vəziyyətlərdir. Bu qorxular haradan qaynaqlanır, necə formalaşır və onları aşmaq mümkündürmü?
İki sahil.TV-yə müsahibəsində Uzman klinik psixoloq Reyhanə Seyidova fobiyaların yaranma səbəblərinə aydınlıq gətirdi.
-Reyhanə xanım, sizcə, fobiya ilə qorxu arasında fərq nədədir?
-Fobiyalar insanın gündəlik həyatını və psixoloji rifahını ciddi şəkildə təsir edən qorxu reaksiyalarıdır. Bu qorxuların yaranma səbəbləri müxtəlif ola bilər: inkişaf etmiş təxəyyül, yüksək səviyyədə narahatlıq, "hər şeyi nəzarət altında saxlamaq" ehtiyacı, psixi və davranış pozuntuları və s. kimi faktorlar fobiyaların formalaşmasına gətirib çıxarır. Fobiyalarla mübarizə aparmaq üçün peşəkar yardım almaq və fərdi terapiya proqramlarına qoşulmaq tövsiyə olunur. Bu, insanların qorxularını anlamağa və onların öhdəsindən gəlməyə kömək edə bilər.
-Bəzi insanlar fobiyalarını gizlədirlər. Bunun səbəbi nədir və bu daha da ağır nəticələrə gətirib çıxara bilərmi?
-Təcrübədə bir çox insanlar var ki, fobiyalarını gizlətməyə üstünlük verirlər və bu davranışın arxasında müxtəlif psixoloji səbəblər dayanır. Əsas səbəblərdən biri fərdin bu qorxularını zəiflik və ya qüsur kimi qəbul etməsidir. Cəmiyyətin və ətraf mühitin fobiyalara qarşı mənfi münasibəti fərdləri bu hisslərini paylaşmaqdan çəkindirə bilər. Gizlədilən fobiyalar zamanla panik ataklara, depressiyaya və digər psixoloji pozuntulara yol aça bilər. Məsələn, uşaqlıqda yaranan fobiyalar zamanında müalicə olunmadıqda gələcəkdə daha ciddi psixoloji problemlərə səbəb ola bilər. Fobiyaların öhdəsindən gəlmək üçün psixoterapiya və psixokorreksiya metodları effektiv hesab olunur. Bu metodlar fərdin fobiyalarının səbəblərini anlamağa və onlarla mübarizə aparmağa kömək edir. Əgər bir uşaq sosiallığa can atmırsa, çəkingən, utancaqdırsa, gecə qorxuları varsa, bu hallar psixoloq müdaxiləsi ilə aradan qaldırıla bilər.
-Uşaq vaxtı yaranan fobiyalar insanı yetkin yaşda da izləyə bilərmi? Onları bu yaşda müalicə etmək mümkündürmü?
-Uşaq yaşlarında yaranan fobiyalar, məsələn, qaranlıq, it, hündürlük kimi qorxular çox vaxt insanı yetkinlik dövründə də izləyə bilər. Bu cür qorxuların arxasında çox vaxt uşaqlıq dövründə yaşanan travmalar, qorxuya yol açan tərbiyə üsulları durur. Bu qorxular müəyyən yaş dövründə yox ola bilər. Amma bəzən yetkinlik dövrünə qədər davam edir.
-Məşhur deyim var: “Qorxularla üzləşmək lazımdır”. Bu prinsip fobiyalar üçün doğrudurmu, yoxsa zərərli də ola bilər?
-Fobiyaların müalicəsi üçün psixoterapevtik yanaşmalar çox önəmlidir. Məsələn, əgər bir insan hündürlükdən qorxursa, yavaş-yavaş daha yüksək yerlərə çıxmaqla qorxularını sistemli şəkildə dəf edə bilər. Dərman müalicəsi, psixoterapiya ilə birləşdirilərək daha effektiv nəticələr verə bilər.
-Fobiyaların genetik keçid ehtimalı varmı? Məsələn, ana-bala eyni fobiyaya sahib ola bilərmi?
-Bəli, araşdırmalar göstərir ki, uşaqlar valideynlərinin qorxularını müşahidə edərək və ya onların davranışlarını təqlid edərək müəyyən fobiyalar inkişaf etdirə bilərlər. Məsələn, əgər ana qaranlıqdan qorxursa və bu qorxusunu ifadə edirsə, uşaq da bu qorxunu öyrənə və eyni fobiyanı inkişaf etdirə bilər. Genetik və ətraf mühit faktorlarının birgə təsiri nəticəsində fobiyalar nəsildən-nəslə keçə bilər. Bu səbəbdən, fobiyaların müalicəsində həm genetik meyilləri, həm də öyrənilmiş davranışları nəzərə almaq vacibdir.
-Yuxuda tez-tez qorxulu situasiyalar yaşayan insanlarda fobiya riski artırmı?
-Bəli, yuxuda tez-tez qorxulu situasiyalar yaşayan insanlarda fobiya riski arta bilər. Bu vəziyyət xüsusilə təkrarlanan və narahatedici yuxuların insanın gündəlik həyatına mənfi təsir göstərdiyi hallarda müşahidə olunur. Təkrarlanan kabuslar, insanın emosional vəziyyətinə və psixoloji sağlamlığına ciddi təsir göstərə bilər. Bu cür yuxular, xüsusilə posttravmatik stress pozuntusu (PTSP) kimi hallarda daha tez-tez müşahidə olunur və bu, fobiya riskini artırır. Kabusların tez-tez baş verməsi, insanın yuxu keyfiyyətini azalda bilər və bu da gündəlik həyatda narahatlıq və qorxu hisslərinin artmasına səbəb ola bilər. Bu vəziyyət zamanla spesifik fobiyaların inkişafına zəmin yarada bilər. Təkrarlanan qorxulu yuxular yaşayan şəxslərin psixoloq və ya psixoterapevtə müraciət etməsi tövsiyə olunur. Bu, həm yuxu pozuntularının, həm də potensial fobiyaların qarşısının alınmasına kömək edə bilər.
- Fobiyalarla mübarizə aparmaq üçün insanların həyat tərzində hansı dəyişikliklər etməsi faydalı ola bilər?
- Fobiyalarla mübarizə aparmaq üçün insanların həyat tərzində bəzi vacib dəyişikliklər etməsi faydalı ola bilər. İlk növbədə, stress və anksiyeteyi(təşviq pozuntusu) azaltmaq üçün müntəzəm olaraq rahatlama texnikalarını tətbiq etmək əhəmiyyətlidir. Məsələn, nəfəs məşqləri, meditasiya, yoqa və bədənin gərginliyini azaldan digər metodlar fobiyalarla mübarizədə köməkçi ola bilər. Bu metodlar ümumi psixoloji vəziyyəti yaxşılaşdırmağa və fobiyaların yarada biləcəyi təzyiqi azaltmağa kömək edir. Bütün bu dəyişikliklər insanların fobiyalarını idarə etmələrinə və daha sağlam psixoloji vəziyyətdə olmalarına kömək edir.
Şəmsiyyə Əliqızı,
Səbinə Kazımova “İki sahil”
