Xocalı faciəsi XX əsrin ən dəhşətli soyqırımlarından biri kimi tarixə düşüb. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri, keçmiş sovet ordusunun 366-cı motoatıcı alayının dəstəyi ilə Xocalı şəhərini işğal edərək dinc azərbaycanlılara qarşı amansız qətliam törətdi. Bu faciədə 613 nəfər şəhid oldu, yüzlərlə insan yaralandı, minlərlə Xocalı sakini isə öz doğma yurdundan didərgin düşdü. Lakin Azərbaycan xalqı bu soyqırımı heç vaxt unutmadı və 2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində şanlı Azərbaycan Ordusu Xocalının və digər işğal olunmuş torpaqların qisasını aldı.

Xocalı soyqırımı yalnız Azərbaycanın deyil, bəşəriyyətin qan yaddaşına yazılmış ən dəhşətli faciələrdən biridir. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri Xocalını mühasirəyə alaraq, şəhəri yer üzündən silmək məqsədilə misli görünməmiş vəhşiliklər törətdi. Hücum nəticəsində 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 63 uşaq və 70 qoca xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirildi. 487 nəfər ağır yaralandı, 1 275 nəfər əsir götürüldü və onlardan bir çoxunun taleyi hələ də məlum deyil. 150 nəfər isə həmin gecə itkin düşdü və bu günə qədər izlərinə rast gəlinməyib.

Bu qətliam zamanı insanlar yalnız güllələnməklə öldürülməyib, onların əksəriyyəti işgəncələrə məruz qalıb. Mülki şəxslərin başları kəsilib, dəriləri soyulub, hamilə qadınların qarınları süngü ilə deşilib, uşaqlar diri-diri yandırılıb. Bu vəhşiliklərin görüntüləri və şahid ifadələri dünya ictimaiyyətinə təqdim edilsə də, beynəlxalq təşkilatlar uzun illər bu faciəyə biganə yanaşıb.

Xocalı faciəsi təkcə soyqırımı deyil, eyni zamanda böyük bir tarixi ədalətsizlik idi. Hadisənin baş verdiyi vaxtda dünya gücləri Azərbaycanın səsinə laqeyd yanaşdı. Beynəlxalq təşkilatlar, xüsusilə də Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), Avropa İttifaqı və digər qurumlar Ermənistanın bu qanlı cinayətini pisləməkdə zəif mövqe sərgilədilər. Bunun əksinə olaraq, Ermənistan uzun illər Xocalı qətliamını inkar etməyə və törətdiyi cinayətləri ört-basdır etməyə çalışdı.

Erməni tərəfi Xocalı faciəsi ilə bağlı müxtəlif yalan təbliğatlar apararaq, dünya ictimaiyyətini çaşdırmağa cəhd göstərdi. Lakin azərbaycanlı jurnalistlərin, xarici müxbirlərin və müstəqil araşdırmaçıların təqdim etdiyi faktlar bu cinayətin təşkil edilmiş bir soyqırımı olduğunu sübut etdi.

1992-ci ilin mart ayında məşhur britaniyalı jurnalist Tom de Vaala müsahibə verən Ermənistanın o vaxtkı müdafiə naziri Serj Sarqsyan belə etiraf etmişdi:

“Xocalıya qədər azərbaycanlılar düşünürdü ki, bizimlə zarafat etmək olar. Onlar düşünürdülər ki, ermənilər dinc əhaliyə əl qaldırmaz. Biz isə bu stereotipi qırmalı idik.”

Bu etiraf bir daha göstərir ki, Xocalı qətliamı məqsədli şəkildə, Azərbaycan xalqına qarşı etnik təmizləmə siyasətinin bir hissəsi kimi törədilmişdi.

Xocalı faciəsinin miqyasını anlamaq üçün onu tarixdə baş vermiş digər soyqırımlarla müqayisə etmək olar. 1995-ci ildə Bosniyada törədilmiş Srebrenitsa qətliamı zamanı 8 000-dən çox müsəlman kişi və oğlan öldürülmüşdü. Bu hadisə beynəlxalq məhkəmələr tərəfindən soyqırımı kimi tanındı. Lakin Xocalıda qadınların, uşaqların və yaşlıların da öldürülməsinə baxmayaraq, uzun illər dünya ictimaiyyəti bu faciəni soyqırımı kimi qəbul etmədi.

Azərbaycan dövləti Xocalı soyqırımının tanıdılması istiqamətində böyük işlər görüb. Ümummilli lider Heydər Əliyev Xocalı faciəsini soyqırımı kimi qiymətləndirən xüsusi fərman imzalamış və 26 fevral “Xocalı soyqırımı günü” elan edilmişdir. 2008-ci ildən etibarən isə Azərbaycanın təşəbbüsü ilə “Xocalıya Ədalət” beynəlxalq kampaniyası başladılmışdır. Bu kampaniya çərçivəsində dünyanın müxtəlif ölkələrində Xocalı soyqırımının tanıdılması üçün tədbirlər keçirilir.

Bu günə qədər Pakistan, Sudan, Meksika, Kolumbiya, Çexiya, İordaniya və bir sıra digər ölkələr Xocalı faciəsini rəsmi olaraq soyqırımı kimi tanıyıb. Bundan başqa, ABŞ-ın 30-dan çox ştatı da Xocalı qətliamını soyqırımı kimi qəbul edib.

Lakin beynəlxalq arenada Xocalı faciəsinə münasibət hələ də istənilən səviyyədə deyil. Ermənistanın hərbi-siyasi rəhbərliyi bu cinayətə görə cəzalandırılmayıb. Lakin Azərbaycan xalqı heç vaxt Xocalının qisasını almaq fikrindən dönmədi.

2020-ci ildə 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycan Ordusu Xocalının və bütün işğal altındakı torpaqların intiqamını aldı. Şanlı Ordumuz yalnız torpaqlarımızı azad etməklə kifayətlənmədi, eyni zamanda Xocalı şəhidlərinin ruhunu rahatlatdı. Xocalıya yaxınlaşan Azərbaycan əsgərləri bu şəhərdə ədalətin bərpa olunacağına və qətliamın günahkarlarının tarixi cavablarını alacaqlarına əmin idilər.

Bu gün Xocalı artıq azaddır. Artıq orada Azərbaycan bayrağı dalğalanır, şəhərin bərpası üçün genişmiqyaslı layihələr həyata keçirilir. Azərbaycan xalqı heç vaxt bu faciəni unutmayacaq və Xocalı soyqırımı hər zaman ədalətin bərpa olunmasının simvolu olaraq qalacaq.

Azərbaycan Ordusunun 2020-ci il Vətən müharibəsində qazandığı qələbə yalnız torpaqlarımızın azad olunması ilə yekunlaşmadı, həm də Xocalı soyqırımı qurbanlarının ruhunun şad olmasını təmin etdi. 1992-ci ildə törədilən bu ağır cinayətə görə erməni işğalçıları və onların havadarları illər boyunca cəzasız qalmışdılar. Lakin 44 günlük müharibədə qazanılan zəfər tarixi ədalətin bərpasına yol açdı. Azərbaycan yalnız hərbi qələbə ilə kifayətlənməyərək, Xocalının dirçəldilməsi üçün böyük layihələrə başladı və şəhərin yenidən qurulması istiqamətində ciddi addımlar atdı.

2020-ci il sentyabrın 27-də Ermənistanın növbəti təxribatlarına cavab olaraq Azərbaycan Ordusu genişmiqyaslı əks-hücum əməliyyatına başladı. Xalqın birliyi, ordunun peşəkarlığı və Ali Baş Komandanın strateji qərarları sayəsində Azərbaycan 44 gün ərzində öz torpaqlarını işğaldan azad etdi.

Bu döyüşlərdə Azərbaycan əsgəri və zabiti yalnız torpaqlarını qaytarmaq deyil, eyni zamanda Xocalı soyqırımının günahsız qurbanlarının qisasını almaq üçün döyüşürdü. Müharibənin gedişində Xocalıya yaxınlaşan Azərbaycan Ordusu erməni terrorçularına və işğalçılara layiqli cavab verdi.

Xocalı faciəsi Azərbaycanın suverenliyinin illərlə pozulduğu, xalqımızın ən ağır məğlubiyyətlərindən biri kimi tarixə düşmüşdü. Lakin Vətən müharibəsində qazandığımız qələbə Xocalını yalnız torpaq kimi deyil, milli ləyaqət və qisasın bərpa olunduğu bir yerə çevirdi.

Xocalının strateji mövqeyi də onun Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət daşıdığını sübut edir. Şəhər Qarabağın mərkəzi hissəsində yerləşir və Laçın-Xankəndi yoluna yaxın olması ilə fərqlənir. Ermənistan uzun illər Xocalını işğal altında saxlamaqla Qarabağda öz mövqelərini gücləndirməyə çalışırdı. Lakin 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Ordusunun keçirdiyi antiterror tədbirləri nəticəsində Xocalı tamamilə nəzarətimizə qaytarıldı və burada Azərbaycanın dövlət suverenliyi bərpa olundu.

Azərbaycan Ordusunun Xocalıya daxil olması tarixi ədalətin bərpası idi. Bu, yalnız bir şəhərin azad olunması deyildi, eyni zamanda 1992-ci ildə günahsız insanların qanını tökənlərin tarixi cəzalarını alması idi.

Bu gün Xocalı artıq Azərbaycanın suveren nəzarəti altındadır. Prezident İlham Əliyev 2024-cü ilin fevralında Xocalıya səfər edərək burada aparılan bərpa və quruculuq işlərini nəzarətdə saxladı. Artıq Xocalının yenidən dirçəlməsi üçün genişmiqyaslı layihələr həyata keçirilir. Azərbaycan xalqı heç vaxt Xocalı faciəsini unutmayacaq. Ancaq bu gün xalqımız bu hadisəni yalnız bir faciə kimi deyil, eyni zamanda ədalətin zəfər çaldığı bir mübarizənin başlanğıcı kimi xatırlayır. Xocalı şəhidlərinin qanı heç vaxt yerdə qalmadı. 44 günlük Vətən müharibəsi bu qisasın alınmasının və ədalətin bərpasının canlı sübutudur. Azərbaycan xalqı və dövləti öz şəhidlərini həmişə ehtiramla yad edir və onların xatirəsini əbədi yaşadır.

Bu gün Azərbaycan Xocalıda və digər işğaldan azad olunmuş ərazilərdə həyatın yenidən qurulmasına şahidlik edir. Xocalının yeni dövrü başlayıb – bu dövr şəhidlərin ruhunun şad olduğu, ədalətin zəfər çaldığı dövrdür.

Günel Ağaverdiyeva,
Bakı şəhəri, Xətai rayon 165 nömrəli tam orta məktəbin Azərbaycan dili və ədəbiyyat müəllimi