Psixoloq: Sosial şəbəkələrdən balanslı və sağlam istifadə üçün əsas yanaşma şüurlu və məqsədli olmaqdır
Rəqəmsal dövrün həyatımıza gətirdiyi ən böyük dəyişikliklərdən biri sosial şəbəkələrin insanın davranışlarına, emosional vəziyyətinə və gündəlik ünsiyyət tərzinə təsiridir. Xüsusilə uşaqlar, yeniyetmələr və emosional dayanıqlığı zəif olan şəxslər üçün bu təsir daha dərin və çoxşaxəlidir. Məhz buna görə sosial şəbəkələrin psixoloji yönlərinin araşdırılması və sağlam istifadə vərdişlərinin aşılanması günümüzün vacib mövzularından biridir. Bu məsələlərin psixoloji tərəflərinə aydınlıq gətirmək və mövzunu elmi baxımdan dəyərləndirmək üçün “Loqos” Psixoloji və Nitq İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri, “Psixoloji Xidmət və Tədqiqatlar Mərkəzi” İctimai Birliyinin sədri, psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru Təranə Paşayeva ilə həmsöhbət olduq.
-Sosial şəbəkələrdə paylaşılan məzmun insanların emosional vəziyyətinə necə təsir göstərir?
-Sosial şəbəkələrdə paylaşılan məzmun, xüsusilə də filtrlənmiş və “mükəmməl həyat” təsviri yaradan paylaşımlar insanların emosional vəziyyətinə ciddi təsir göstərə bilir. İnsan beyni təbii olaraq özünü başqaları ilə müqayisə etməyə meyillidir və sosial media bu prosesi daha da sürətləndirir. Başqalarının yalnız uğurlu, xoş və problemsiz görünən anlarını görən fərd, zamanla öz həyatını həmin görüntülərlə müqayisə etməyə başlayır. Bu isə özünü dəyərsiz, yetərsiz və uğursuz kimi hiss etmə, özünəinamın zəifləməsi və məyusluq kimi duyğuların yaranmasına səbəb ola bilər. Bu cür müqayisələr nəticəsində qısqanclıq, narahatlıq və “geridə qalmaq qorxusu” daha çox özünü göstərir. İnsan sanki hər zaman nəyisə qaçırdığını, başqalarının ondan daha xoş və uğurlu həyat yaşadığını düşünür. Nəticədə stress səviyyəsi artır, daxili gərginlik formalaşır, diqqət dağınıqlığı və emosional yorğunluq yaranır. Hətta bəzi hallarda bu, sosial narahatlığın artmasına və yüngül depressiv əlamətlərin meydana çıxmasına qədər gedib çıxa bilər. Bununla yanaşı, sosial şəbəkələrin təsiri yalnız mənfi deyil. Şüurlu istifadə edildikdə, yəni paylaşımların reallığın tam əksi olmadığını dərk etdikdə və düzgün məzmun seçimi etdikdə sosial media insana ilham verə, motivasiya yarada və dəstək hissi formalaşdıra bilər. Xüsusilə faydalı və maarifləndirici səhifələrin izlənməsi, real həyatda sağlam münasibətlərin qorunması və sosial mediada sərf olunan vaxtın məhdudlaşdırılması bu mənfi təsirlərin qarşısını almağa kömək edə bilər. Nəticə olaraq, sosial şəbəkələrin insanın emosional vəziyyətinə təsiri onun özünü necə və nə ilə müqayisə etməsindən və bu platformalardan necə istifadə etməsindən birbaşa asılıdır.
-Uşaqlar və yeniyetmələr üçün sosial şəbəkələrin psixoloji təsirləri nə dərəcədə təhlükəlidir?
-Uşaqlar və yeniyetmələr üçün sosial şəbəkələrin psixoloji təsiri böyüklərlə müqayisədə daha həssas və risklidir. Bu yaş dövrü şəxsiyyətin formalaşdığı, özünəinamın və emosional dayanıqlığın hələ tam möhkəmlənmədiyi bir mərhələdir. Sosial mediada tez-tez rast gəlinən ideal bədən obrazları, “mükəmməl həyat” paylaşımları və davamlı müqayisə mühiti uşaqlarda və yeniyetmələrdə özünü dəyərsiz hiss etmə, özgüvən zəifləməsi və qəbul olunmama qorxusu yaradır. Bundan əlavə, onlayn təzyiq (kiberzorakılıq), mənfi şərhlər və lağ obyektinə çevrilmə riski emosional travma, sosial narahatlıq və hətta depressiv əlamətlərin inkişafına səbəb olur. Həddindən artıq ekran vaxtı isə diqqət pozuntusu, yuxu problemləri və real həyatda ünsiyyət bacarıqlarının zəifləməsi ilə nəticələnə bilər. Bu risklər uzunmüddətli təsir göstərdikdə, uşağın sağlam emosional inkişafı ləngiyir, problem həll etmə və özünü ifadə bacarıqları zəifləyir. Buna görə də valideyn nəzarəti, mediaya tənqidi yanaşmanın öyrədilməsi və balanslı istifadə vərdişlərinin formalaşdırılması bu təhlükələrin qarşısını almaqda əsas rol oynayır.
-Sosial şəbəkədən istifadə bəzi insanlarda asılılıq yarada bilərmi?
-Bəli, sosial şəbəkədən istifadə bəzi insanlarda asılılıq səviyyəsinə çata bilər. Xüsusilə daimi bildirişlər, “bəyənmə”lər və yeni məzmun axını beyində dopamin ifrazını artıraraq təkrar-təkrar istifadə ehtiyacı yaradır. İnsan telefondan ayrı qala bilmədiyini hiss edir, davamlı olaraq mesajları və lentləri yoxlamağa ehtiyac duyur. Bu davranış zamanla nəzarətsiz vərdişə, daha sonra isə psixoloji asılılığa çevrilə bilər. Bu vəziyyət gündəlik həyata birbaşa təsir göstərir: dərs və ya iş performansı azalır, diqqət dağınıqlığı artır, real sosial əlaqələr zəifləyir və insan üz-üzə ünsiyyətdən qaçmağa başlayır. Eyni zamanda, yuxu rejimi pozulur, emosional dalğalanmalar, əsəbilik və səbəbsiz narahatlıq yaranır. Sosial şəbəkələrdən uzaq qalanda isə boşluq hissi, gərginlik və hətta aqressiya kimi simptomlar müşahidə edilir. Uzunmüddətli perspektivdə bu asılılıq özünəinamın azalmasına, tənhalıq hissinin güclənməsinə və depressiv əlamətlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Buna görə də sosial şəbəkələrdən balanslı və şüurlu istifadə, ekran vaxtına nəzarət və real həyat fəaliyyətlərinin artırılması psixoloji sağlamlığın qorunması üçün vacibdir.
-Sosial şəbəkələr insanların real həyatda ünsiyyət və sosial bacarıqlarına necə təsir göstərir?
-Sosial şəbəkələr insanların real həyatda ünsiyyət qurma tərzinə və sosial bacarıqlarına həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Lakin həddindən artıq və nəzarətsiz istifadə zamanı mənfi təsirlər daha qabarıq görünür. Daim ekran vasitəsilə ünsiyyətə öyrəşən insan üz-üzə münasibətlərdə çətinlik yaşaya, duyğularını ifadə etməkdə, bədən dili və mimikaları oxumaqda zəiflik göstərə bilər. Bu isə sosial bacarıqların tədricən zəifləməsinə, utancaqlığın və sosial narahatlığın artmasına gətirib çıxarar. İnsanlar real görüşlərdə daha passiv olur, emosiyalarını paylaşmaqdan çəkinir və sosial situasiyalardan qaçmağa meyil edə bilirlər.
-Sizcə, sosial şəbəkələrdə mənfi xəbərlər, münaqişələr və ya müsbət motivasiyaedici paylaşımlar insanların emosional vəziyyətinə fərqli təsir göstərə bilirmi?
-Sosial şəbəkələrdə qarşılaşılan məzmunun növü insanların emosional vəziyyətinə birbaşa və fərqli təsir göstərir. Məzmun nə qədər emosional yüklüdürsə, təsiri də bir o qədər güclü olur. Mənfi xəbərlər və münaqişəli paylaşımlar insanda qorxu, gərginlik və ümidsizlik hissini artıra bilər. Davamlı olaraq zorakılıq, müharibə, iqtisadi çətinliklər və konfliktlərlə bağlı xəbərləri izləmək beyində “daimi təhlükə hissi” yaradır. Bu da stress hormonlarının artmasına, narahatlıq və emosional tükənməyə səbəb olur. Bu vəziyyətdə insan özünü gücsüz və nəzarətsiz hiss edir. Müsbət və motivasiyaedici paylaşımlar isə ruh yüksəkliyi, ümid və özünəinam hissini gücləndirə bilər. İlham verən hekayələr, şəxsi inkişafla bağlı məzmun və dəstəkverici paylaşımlar emosional vəziyyəti sabitləşdirir və stresin azalmasına kömək edir.
Bununla belə, həddindən artıq “pozitivlik” də bəzi hallarda insanda təzyiq yarada bilər. İnsan hər zaman xoşbəxt və uğurlu olmaq fikrini qəbul etdikdə, öz real hisslərini basdırmağa çalışır və bu da daxili ziddiyyət yaradır. Nəticə olaraq, sosial şəbəkələrdə məzmun növü insanın emosional fonunu ya daha da ağırlaşdıra, ya da psixoloji baxımdan dəstəkləyə bilər. Bu səbəbdən izlənən səhifələrin və paylaşımların seçimi emosional sağlamlıq üçün olduqca vacibdir.
-İnsanlar sosial şəbəkələrdən özlərinin istifadə vaxtını necə idarə edə bilərlər və texnoloji savadın bu məsələdə rolu hansı səviyyədədir? Ailə və məktəb sosial şəbəkədən istifadəni necə nəzarətdə saxlaya bilər?
-İnsanlar sosial şəbəkədə keçirdikləri vaxtı idarə etmək üçün əvvəlcə istifadə vərdişlərini şüurlu şəkildə analiz etməli və qarşılarına məqsəd qoymalıdırlar. Məsələn, gündəlik müəyyən bir zaman limiti təyin etmək, bildirişləri məhdudlaşdırmaq və telefondan istifadəni konkret fəaliyyətlərlə əlaqələndirmək məhsuldarlığın və psixoloji sağlamlığın qorunmasına kömək edir. Burada texnoloji savadın rolu burada böyükdür. İnsan nəzarət vasitələrini, vaxt izləyən tətbiqləri və ekran vaxtını məhdudlaşdıran funksiyaları düzgün istifadə etməyi bacarmalı və kritik düşüncə ilə sosial media məzmununu seçməlidir. Texnoloji savad həm də fərdi məlumatları qorumaq və onlayn təhlükələrdən uzaq durmaq üçün vacibdir.
Valideynlər uşaqlarla sosial media istifadəsi barədə açıq danışmaq, yaşa uyğun qaydalar qoymaq, vaxt məhdudiyyəti və müsbət alternativ fəaliyyətlər (idman, hobbi, sosial ünsiyyət) təklif etməlidirlər. Valideynlər, həmçinin nümunə olaraq özlərinin sosial şəbəkələrdən istifadə vərdişlərini göstərməlidirlər. Məktəb şagirdlərdə texnoloji savad və məsuliyyətli istifadə vərdişlərini öyrətmək üçün maarifləndirici dərslər keçirmək, onlayn təhlükələr və ekran vaxtının psixoloji təsirləri barədə məlumatlandırmaq üçün aparıcı rol oynaya bilər. Məktəb, həmçinin sosial media ilə bağlı praktik qaydalar və monitorinq üsulları tətbiq edə bilər. Beləliklə, sosial şəbəkə istifadəsinin balanslaşdırılması həm fərdi şüur və texnoloji savad, həm də valideyn və məktəb dəstəyi ilə mümkün olur.
-Sosial şəbəkələrdən balanslı və sağlam istifadə üçün nə kimi tövsiyələr verə bilərsiniz. Sizcə, bu məsələdə hansı praktiki üsullar effektivdir?
-Sosial şəbəkələrdən balanslı və sağlam istifadə üçün əsas yanaşma şüurlu və məqsədli olmaqdır. İnsan gündəlik olaraq sosial şəbəkədə keçirdiyi vaxtı məhdudlaşdırmalı, yalnız motivasiyaedici və faydalı məzmunlara fokuslanmalı, mənfi və stress yaradan paylaşımlardan uzaq durmalıdır. Sonsuz scrollinq (ekranı yuxarı və ya aşağı sürüşdürərək sosial media, sayt və ya mesajları oxumaq hərəkət) və passiv izləmə əvəzinə aktiv ünsiyyət qurmaq, dostlarla mesajlaşmaq və paylaşımlar etmək daha faydalıdır. Sosial müqayisədən qaçmaq, başqalarının yalnız ideal kadrlarını reallıq kimi qəbul etməmək də emosional sağlamlıq üçün vacibdir. Real həyatda hobbi, idman və üz-üzə ünsiyyətə vaxt ayırmaq, ekran fasilələri yaratmaq, bildirişləri məhdudlaşdırmaq və ekran vaxtını izləmək texnoloji vasitələrdən ağıllı istifadə sayəsində mümkündür. Eyni zamanda, sosial şəbəkədən istifadədən sonra öz emosional vəziyyətinizi qiymətləndirmək və mənfi təsir hiss etdikdə fasilə vermək psixoloji dayanıqlığın qorunmasına kömək edir.
Yaqut Ağaşahqızı, “İki sahil”
